Bảo tồn di sản gắn với phát triển văn hóa – du lịch

VHO - Ngày 14.11 tại Lào Cai, Hội thảo “Quy hoạch vị trí, hướng xây dựng, nâng cấp, trùng tu, tu bổ Đền Đại An, xã Mậu A” đã diễn ra với sự tham gia của đại diện cơ quan quản lý văn hoá, xây dựng, dân tộc và tôn giáo, cùng đông đảo các chuyên gia, nhà nghiên cứu trong lĩnh vực văn hóa, kiến trúc và tín ngưỡng và đại diện nhân dân xã Mậu A. Sự kiện được xem là bước đi quan trọng nhằm định hướng công tác bảo tồn một trong những di tích tâm linh tiêu biểu của vùng đất Mậu A.

Đền Đại An – Trung tâm tín ngưỡng của mảnh đất giàu truyền thống

Mậu A là vùng đất có bề dày lịch sử, nơi giao thoa văn hóa của 10 dân tộc anh em. Trong không gian văn hóa phong phú ấy, đền Đại An từ lâu đã giữ vai trò trung tâm tín ngưỡng, gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh của nhân dân địa phương.

Đền Đại An được xây dựng vào thế kỷ XIX

Đền Đại An (còn gọi là Đền Bục) là một ngôi đền cổ linh thiêng nằm bên bờ sông Hồng, thuộc thôn Đại An, xã Mậu A, tỉnh Lào Cai. Từ lâu, nơi đây đã là trung tâm tín ngưỡng quan trọng của nhân dân địa phương, lưu giữ nhiều giá trị văn hóa – lịch sử đặc sắc của vùng đất Mậu A.

Đền Đại An được dựng vào thế kỷ XIX, ban đầu làm bằng các vật liệu dân dã như tranh, tre, nứa, lá cọ. Ngôi đền thờ Tam vị Tôn Thần: Sơn Tinh Đại Vương, Cao Sơn Đại Vương và Quý Minh Đại Vương – ba vị thần gắn với truyền thuyết dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt.

Đến thập niên 1940, thời gian và chiến tranh khiến đền bị hư hại nặng. Khi cư dân miền xuôi lên khai phá vùng đất này, cộng đồng đã dựng lại đền ở vị trí rộng rãi, khang trang hơn.

Người có công lớn trong việc trông coi và phục dựng là ông Tiên Định, quản tự đầu tiên của đền. Ông cùng dân làng tổ chức rước chân nhang từ Đền Đông Cuông về Đền Bục, mở rộng thêm việc thờ vọng Thánh Mẫu Thượng Ngàn, biểu trưng cho rừng núi, sự sinh sôi và mùa màng tốt tươi.

Quá trình tồn tại của đền trải qua nhiều giai đoạn: Thế kỷ XIX: dựng bằng vật liệu thô sơ; Năm 1942: trùng tu trên nền cũ, thay mái ngói, xây hai đầu hồi bằng gạch, giữ nguyên cột và kết cấu bên trong.

Di tích lịch sử Đền Đại An được xếp hạng Di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh năm 2013

Giai đoạn 1960–1976: do chủ trương bài trừ mê tín thời kháng chiến chống Mỹ, đền được dùng làm nơi hội họp và lớp học; đồ thờ được dân làng gìn giữ cẩn trọng.

Năm 1976: hợp tác xã tháo ngói phục vụ sản xuất, người dân lợp tạm mái cọ để bảo tồn phần còn lại.

Năm 2006: nhân dân thôn Đại An trùng tu toàn diện, xây mới, lợp mái ngói, dựng ban thờ và rước tượng về thờ phụng, hình thành diện mạo hiện nay.

Theo Bí thư Đảng uỷ, Chủ tịch HĐND xã Mậu A ông Hà Đức Anh, Đền Đại An là một trong số ít ngôi đền cổ còn lưu giữ giá trị nguyên gốc dọc tuyến thượng lưu sông Hồng, đồng thời là điểm đến tâm linh của người dân và du khách thập phương.

Hằng năm Đền có 5 lễ lễ hội chính gồm: Mùng 5–6 tháng Giêng âm lịch lễ hội truyền thống; Tháng 9 âm lịch lễ Cúng Cơm mới (trước ngày Mão đầu tháng); Tháng 3 lễ giỗ Mẹ; Tháng 8 lễ giỗ Cha; Tháng 12 lễ Tạ cuối năm.

Hoạt động lễ hội nổi bật như dâng hương, tế lễ, rước kiệu, mổ trâu cùng các trò chơi dân gian: kéo co, ném còn, đẩy gậy, múa Tày... tạo không khí vừa linh thiêng vừa giàu bản sắc văn hóa.

Ngày 04.7.2013, UBND tỉnh Yên Bái ban hành Quyết định số 790/QĐ-UBND xếp hạng Di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh Đền Đại An. Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho những giá trị lịch sử, văn hóa và tâm linh mà di tích gìn giữ.

Các đại biểu khảo sát thực địa Đền Đại An

Ngày nay, Đền trở thành thiết chế văn hóa đặc thù, là nơi giáo dục truyền thống “Uống nước nhớ nguồn”, nuôi dưỡng niềm tự hào dân tộc và là nguồn lực quan trọng cho phát triển du lịch văn hóa – tâm linh gắn với kinh tế – xã hội địa phương.

Tuy nhiên, trải qua thời gian dài tồn tại, di tích đã xuống cấp và không còn đáp ứng nhu cầu sinh hoạt tín ngưỡng ngày càng tăng.

Theo ông Hà Đức Anh, việc tu bổ, tôn tạo cần được nghiên cứu kỹ lưỡng về vị trí, hướng xây dựng, bài trí không gian thờ tự, nhằm hiện thực hóa chỉ đạo của Thủ tướng: biến di sản thành tài sản, bảo đảm hài hòa giữa gìn giữ bản sắc và phát triển bền vững.

Nhận thức rõ tầm quan trọng của việc bảo tồn di sản, UBND tỉnh Lào Cai đã ban hành chủ trương đầu tư Dự án “Xây dựng, trùng tu, tu bổ và phát huy giá trị đền Đại An”, giao UBND xã Mậu A phối hợp cùng các cơ quan chuyên môn xây dựng quy hoạch tổng thể, đề xuất phương án thiết kế và phục dựng kiến trúc di tích. Đây là bước đi thể hiện sự quan tâm sâu sắc của tỉnh đối với công tác giữ gìn di sản văn hóa.

Bảo tồn di sản gắn với phát triển bền vững

Tại hội thảo, nội dung được quan tâm nhiều nhất là việc xác định hướng xây dựng của Đền trong quy hoạch mới. Theo UBND xã Mậu A, đây không chỉ đơn thuần là yêu cầu kỹ thuật mà còn là vấn đề mang ý nghĩa văn hóa – tâm linh, liên quan đến truyền thống địa phương và cảnh quan tự nhiên.

Hai phương án chính được đưa ra để các chuyên gia và đại biểu đánh giá:

Phương án 1: Giữ nguyên hướng Đông Bắc của đền hiện nay.

Phương án này tạo thế “minh đường tụ thủy” khi hướng chính nhìn ra sông Hồng, đồng thời mang ý nghĩa “hướng về cội nguồn Đông Cuông”, góp phần kết nối với hạ tầng tâm linh địa phương. Tuy vậy, tuyến đường giao thông phía trước khu đất nằm trong quy hoạch đô thị, về lâu dài có thể hạn chế tầm nhìn từ đền ra sông.

Toàn cảnh hội thảo

Phương án 2: Điều chỉnh hướng đền theo trục cảnh quan mới, quay về hướng Nam.

Ưu điểm của phương án này là tận dụng hệ thống lối vào hiện hữu và tạo kết nối cảnh quan giữa Đền và Chùa, thể hiện tinh thần tín ngưỡng “Phật – Thần đồng nguyên”.

Tuy nhiên, việc xoay hướng đền sang Nam không còn giữ được hướng gốc và giảm bớt ý nghĩa “hướng về Đông Cuông”, đồng thời đặt ra yêu cầu nghiên cứu kỹ để đảm bảo sự hài hòa, độc lập giữa hai công trình tâm linh.

Bên cạnh yếu tố hướng đền, hội thảo còn tập trung làm rõ quy mô kiến trúc, phương án xây dựng các hạng mục và tên gọi chính thức của đền.

Theo dự án, Đền Đại An sẽ được xây dựng trên diện tích hơn 6.500m², trong đó đền chính rộng 243m², kiến trúc mô phỏng đền Đông Cuông – một biểu tượng văn hóa của vùng thượng nguồn sông Hồng – nhưng có điều chỉnh phù hợp điều kiện địa phương. Vật liệu chính dự kiến sử dụng gỗ lim, đá xanh và các chất liệu truyền thống.

Ngoài ra, xem xét tên gọi “Đền Trình Đông Cuông” hoặc kết hợp tên kép “Đền Đại An – Trình Đông Cuông”, nhằm khẳng định sự gắn kết lịch sử – tín ngưỡng giữa hai điểm thờ tự quan trọng trong khu vực.

Ông Dương Tuấn Nghĩa, Phó Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Lào Cai phát biểu tại hội thảo

Trong báo cáo tại hội thảo, ông Chu Chính Sơn, Phó Bí thư Đảng uỷ, Chủ tịch UBND xã Mậu A khẳng định công tác trùng tu Đền Đại An nhận được sự đồng lòng lớn của chính quyền, nhân dân, doanh nghiệp và các nhà hảo tâm trong và ngoài nước. Đây là nguồn lực quan trọng giúp địa phương thực hiện dự án một cách bài bản và khoa học.

Hội thảo lần này được coi là bước chuẩn bị then chốt, nhằm thu thập ý kiến từ các nhà khoa học, chuyên gia và cộng đồng để hoàn thiện phương án quy hoạch, đảm bảo công trình sau khi phục dựng giữ được bản sắc gốc, phát huy giá trị lịch sử – văn hóa – tâm linh, đồng thời trở thành điểm nhấn du lịch mới của Mậu A và tỉnh Lào Cai.

Theo ông Dương Tuấn Nghĩa, Phó Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Lào Cai, cơ quan quản lý nhà nước rất ủng hộ việc tôn tạo tu bổ di tích theo đúng quy định của pháp luật. Trong bối cảnh kinh phí địa phương có nhiều khó khăn, việc bảo tồn, tôn tạo, phát huy giá trị di tích bằng nguồn xã hội hoá là rất cần thiết.

Cũng theo ông Nghĩa, trong quá trình tu bổ, xây dựng, theo Luật Di sản văn hoá, cần gìn giữ những giá trị nguyên gốc của di tích.

Tại hội thảo, các nhà quản lý, nhà khoa học, nghệ nhân và nhân dân thống nhất ý kiến cần giữ nguyên trạng hướng đền.

Ông Hà Đức Anh, Bí thư Đảng uỷ, Chủ tịch HĐND xã Mậu A phát biểu tại hội thảo

Nghệ nhân Ưu tú Đặng Ngọc Anh, Thủ nhang Đền Đại An, bày tỏ mong muốn quá trình tu bổ, xây dựng Đền Đại An sẽ được thực hiện đúng quy định, bảo đảm đầy đủ các nguyên tắc trong bảo tồn và trùng tu di tích, qua đó mang lại một không gian thực hành tín ngưỡng ấm áp, trang nghiêm và sang trọng cho nhân dân địa phương.

Ông kỳ vọng tiếp tục nhận được sự quan tâm, động viên của các cấp lãnh đạo và cộng đồng, để công tác gìn giữ, bảo vệ và phát huy giá trị di sản ở địa phương ngày càng đạt hiệu quả bền vững hơn.

Hướng tới một công trình tâm linh xứng tầm

GS.TS Bùi Quang Thanh, Nghiên cứu viên cao cấp, Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam, cho rằng khái niệm “bảo tồn nguyên vẹn” không dễ xác định, bởi còn phụ thuộc vào từng giai đoạn lịch sử. Ông nhấn mạnh: “Bảo tồn trong phát triển nghĩa là vừa đáp ứng nhu cầu tâm linh của nhân dân, vừa phải giải quyết hài hòa chiến lược phát triển kinh tế, văn hóa của địa phương”.

GS.TS Bùi Quang Thanh phát biểu tại hội thảo

Theo GS.TS Bùi Quang Thanh, Mậu A có vị trí trung tâm, giao thông thuận lợi, kết nối với nhiều di tích lịch sử – văn hóa trong khu vực. Thế đất cao, nơi cư trú của người Việt cổ từ rất sớm, thậm chí trước thời Văn Lang, cho thấy đây là vùng “đất lành chim đậu”. Vì vậy, địa phương cần định hướng mở rộng phát triển du lịch, góp phần phát triển kinh tế.

Xã Mậu A hiện sở hữu hai nhóm tài nguyên du lịch quan trọng: tài nguyên thiên nhiên – sinh thái, phù hợp đầu tư phát triển du lịch sinh thái; và tài nguyên nhân văn, gồm hệ thống di tích lịch sử – văn hóa.

Trong đó, Đền Đại An cần được xem là hạt nhân kết nối. Đồng thời, việc bảo tồn phải dựa trên nguyên tắc vừa đáp ứng nhu cầu tâm linh của cộng đồng, vừa góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương.

Thủ nhang Đền Đại An, Nghệ nhân Ưu tú Đặng Ngọc Anh chia sẻ tại hội thảo

Hệ thống thờ tự tại Đại An cũng mang nét độc đáo khi đồng thời tồn tại hai hình thức: Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương và thờ vọng Mẫu Đông Cuông.

GS.TS Bùi Quang Thanh nhấn mạnh, điều quan trọng là phải bố trí không gian thờ tự một cách hợp lý, đảm bảo hài hòa giữa hai tín ngưỡng, phù hợp truyền thống và đời sống tinh thần của cộng đồng.

Tại hội thảo, GS Lê Văn Lan yêu cầu việc bảo tồn, tu bổ, xây dựng Đền Đại An cần xem xét trên cơ sở pháp lý là hồ sơ xếp hạng di tích. Bên cạnh đó cần sự kết nối, nghiên cứu nguồn gốc, bổ sung các dữ liệu về di tích. Từ đó làm giàu hơn di sản, nâng mức xếp hạng di tích.

Toàn cảnh hội thảo

Kết thúc hội thảo, đại diện chính quyền địa phương bày tỏ cảm ơn các ý kiến đóng góp đã giúp địa phương định hình rõ ràng, khoa học và bền vững cho việc quy hoạch Đền Đại An – vừa đảm bảo yếu tố phong thủy, vừa gìn giữ bản sắc văn hóa. Công trình sau khi hoàn thiện kỳ vọng trở thành điểm tựa tinh thần cho cộng đồng, đồng thời thúc đẩy phát triển du lịch văn hóa – tâm linh tại Mậu A trong những năm tới.

UBND xã Mậu A cam kết tiếp thu đầy đủ các ý kiến chuyên môn, phối hợp chặt chẽ với các sở, ngành liên quan để thực hiện dự án đúng quy định, đúng định hướng văn hóa và phù hợp với truyền thống của địa phương.

Nguồn: https://baovanhoa.vn/van-hoa/bao-ton-di-san-gan-voi-phat-trien-van-hoa-du-lich-181377.html