Bước ngoặt thể chế từ Trung ương tới địa phương

Ngày 12/6/2025, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 133/2025/NĐ-CP quy định về phân quyền, phân cấp trong lĩnh vực quản lý nhà nước của Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN). Đây là lần đầu tiên, một văn bản pháp quy của ngành KH&CN quy định rõ ràng, đầy đủ và tách bạch hai việc "phân quyền" và "phân cấp", đặt nền móng cho việc chuyển giao thẩm quyền hiệu quả giữa Trung ương và địa phương.

Bộ Khoa học và Công nghệ•13/06/2025

Bước ngoặt thể chế từ Trung ương tới địa phương - Ảnh 1. — "Cải cách bộ máy tổ chức thì phải đi cùng với đổi mới quản trị và sử dụng công nghệ. Quản trị kiểu mới là có những việc được chuyển lên cấp trên làm tập trung, có những việc đưa về cấp dưới và có những việc phải xã hội hoá." – Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Mạnh Hùng phát biểu tại Hội nghị giao ban công tác QLNN quý II năm 2025 của Bộ KH&CN.

Trong bối cảnh đổi mới mô hình quản lý, yêu cầu cấp thiết đặt ra là cần giảm bớt sự can thiệp hành chính từ Trung ương, đồng thời trao quyền chủ động hơn cho chính quyền địa phương – nơi trực tiếp triển khai các nhiệm vụ phát triển KH&CN sát với nhu cầu và điều kiện thực tiễn. Việc ban hành Nghị định số 133/2025/NĐ-CP quy định về phân quyền, phân cấp trong lĩnh vực quản lý nhà nước của Bộ KH&CN (Nghị định 133) vì vậy mang tính thể chế hóa chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước trong cải cách quản lý nhà nước, đặc biệt trong lĩnh vực đang được xác định là "quốc sách hàng đầu" – khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

"Năng lực đến đâu, giao nhiệm vụ đến đó"

Theo nội dung Nghị định, tổng số nhiệm vụ được phân quyền, phân cấp trong lĩnh vực KH&CN là 78. Trong đó, 16 nhiệm vụ được phân quyền – tức là địa phương được trao toàn quyền quyết định và chịu trách nhiệm về kết quả thực hiện; 62 nhiệm vụ được phân cấp – địa phương được giao thực hiện nhưng vẫn trong khuôn khổ giám sát, chỉ đạo từ Bộ KH&CN. Những nhiệm vụ phân quyền chủ yếu liên quan đến: cấp phép sử dụng thiết bị bức xạ (PET/CT), bổ nhiệm giám định viên kỹ thuật, phê duyệt thiết kế dự án công nghệ thông tin nhóm A do địa phương quản lý…

Ngoài ra, 106 nhiệm vụ còn lại không được phân quyền hoặc phân cấp. Những nhiệm vụ này phần lớn thuộc nhóm vĩ mô – như xây dựng chiến lược, quy hoạch, chính sách phát triển ngành, ban hành văn bản quy phạm pháp luật, hoặc thuộc nhóm vi mô nhưng có phạm vi quốc gia, liên quan đến điều ước quốc tế, quốc phòng, an ninh… Đây là các lĩnh vực cần đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ và có sự kiểm soát chặt chẽ từ Trung ương như: sở hữu trí tuệ, kiểm định, thử nghiệm, quản lý tổ chức KH&CN, thẩm định hồ sơ chuyển giao công nghệ, tiêu chuẩn đo lường chất lượng.

Đánh giá về chính sách mới này, GS.TSKH Phan Xuân Sơn – Giảng viên cao cấp Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh – cho rằng Nghị định 133 là một bước tiến lớn trong cải cách thể chế quản lý KH&CN. Lần đầu tiên, việc "phân quyền" và "phân cấp" được phân định rõ ràng. Điều này rất có ý nghĩa trong xây dựng mô hình quản trị minh bạch và hiện đại.

Theo GS.TSKH Phan Xuân Sơn, chủ trương phân quyền, phân cấp không phải là mới. Đảng ta đã xác định rõ trong Cương lĩnh phát triển đất nước năm 2011 và nhiều nghị quyết quan trọng khác rằng phân quyền là một trong những nội dung cốt lõi của cải cách thể chế. Trong bối cảnh hiện nay, khi KH&CN được xác định là trụ cột cho phát triển nhanh và bền vững, thì việc chuyển giao thẩm quyền về cho địa phương là tất yếu.

"Tỷ lệ 16/78 nhiệm vụ được phân quyền tuy còn khiêm tốn, nhưng xét trên mặt bằng chung của các bộ, ngành thì đây là tỷ lệ tiến bộ. Vấn đề quan trọng không dừng lại ở đây, mà phải tiến tới mở rộng phạm vi phân quyền cho các địa phương có năng lực. Những địa phương đã xây dựng được hệ thống tổ chức KH&CN bài bản, có đội ngũ cán bộ đủ trình độ thì nên được trao thêm quyền để chủ động hơn trong quản lý và phát triển KHCN tại chỗ", ông đề xuất.

Tuy nhiên, phân quyền là quá trình cần thiết nhưng không thể nóng vội. Trước mắt, cần tiến hành phân cấp theo nguyên tắc "năng lực đến đâu, giao nhiệm vụ đến đó", đồng thời xây dựng khung năng lực chuẩn cho các Sở KH&CN cấp tỉnh để tiến tới thực hiện phân quyền thực chất. Phân cấp nên được thực hiện với những nhiệm vụ mang tính kỹ thuật, chuyên môn cụ thể, trong khi phân quyền nên áp dụng với các nhiệm vụ gắn với địa phương, có tính thường nhật, ít rủi ro.

Một điểm then chốt mà GS.TSKH Phan Xuân Sơn nhấn mạnh là: khi đã trao quyền thì phải thực hiện đúng tinh thần "trao quyền thực chất, tự quyết, tự chịu trách nhiệm". Bộ KH&CN giữ vai trò giám sát, kiểm tra việc tuân thủ pháp luật, nhưng không can thiệp hành chính vào quá trình thực thi nhiệm vụ đã được giao quyền.

Thúc đẩy đổi mới sáng tạo từ cơ sở

Nghị định 133 được kỳ vọng sẽ tạo đột phá trong cách thức quản lý KH&CN ở cấp địa phương. Trong bối cảnh KH&CN mang tính sáng tạo, đổi mới, linh hoạt thì việc duy trì mô hình quản lý tập trung, hành chính – mệnh lệnh sẽ kìm hãm sức bật. Nhiều chuyên gia cho rằng, quản lý KH&CN cần đặt trọng tâm vào kết quả đầu ra, tôn trọng sự độc đáo, sáng tạo và cá nhân hóa trong nghiên cứu, thay vì bó buộc trong quy trình thủ tục.

"Chúng ta phải nhìn nhận rằng nghiên cứu KH luôn có yếu tố rủi ro, đòi hỏi sự tự do và độc lập trong tư duy và thực hành. Vì thế, chỉ có phân cấp, phân quyền mạnh mới tạo điều kiện cho đội ngũ làm KH được tự do thể nghiệm, được làm những gì pháp luật không cấm, và chịu trách nhiệm bằng kết quả cuối cùng", GS.TSKH Phan Xuân Sơn nhấn mạnh.

Thực tế, KH&CN là lĩnh vực mang tính đặc thù, khác biệt so với các ngành quản lý khác. Đó là lĩnh vực luôn đổi mới, luôn tiến lên phía trước. Chính vì vậy, nếu không có cơ chế quản lý linh hoạt, thích ứng, đặc biệt ở cấp thực thi thì rất khó để theo kịp tốc độ phát triển. Đặc biệt trong bối cảnh cả nước đang bước vào giai đoạn phát triển mới, với động lực là chuyển đổi số, đổi mới sáng tạo, công nghệ cao thì vai trò của các địa phương cần được phát huy hơn nữa, từ chỗ thực hiện đến chỗ dẫn dắt.

Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển KH&CN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã đặt ra tầm nhìn chiến lược, trong đó khẳng định KH&CN là đột phá chiến lược, là quốc sách hàng đầu. Điều này chỉ có thể thực hiện hiệu quả khi có một mô hình quản trị linh hoạt, trao quyền gắn với trách nhiệm, khuyến khích các địa phương và đơn vị cơ sở chủ động tham gia vào quá trình đổi mới.

Nghị định 133 là một bước khởi đầu, thể hiện tinh thần đổi mới trong tư duy quản lý nhà nước đối với lĩnh vực KH&CN. Từ nền tảng này, ngành KH&CN có thể kỳ vọng bước vào giai đoạn phát triển mới – năng động hơn, hiệu quả hơn và gắn với nhu cầu thực tiễn của từng vùng, từng địa phương./.