Độc đáo di sản văn hóa phi vật thể: Làng nón ngựa hơn 200 tuổi

Nghề chằm nón ngựa Phú Gia ở xã Cát Tường (H.Phù Cát, Bình Định) có lịch sử hơn 200 năm, hiện có khoảng 300 hộ tham gia sản xuất nón ngựa. Trong đó, khoảng 260 hộ ở thôn Phú Gia, các hộ còn lại thuộc các thôn Xuân Quang, Xuân An, Chánh Lạc, Kiều Đông và Trường Sơn (xã Cát Tường).

Ngày 9.4.2024, nghề chằm nón ngựa Phú Gia được Bộ VH-TT-DL công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

GẮN VỚI HÌNH ẢNH ĐỘI QUÂNTÂYSƠNTHẦN TỐC

Nhắc đến nón ngựa Phú Gia, nhiều người nghĩ đến hình ảnh các lý trưởng, chánh tổng, người có chức sắc trong làng, xã... ngồi trên lưng ngựa, đội nón chụp bạc trên các nẻo đường ở làng quê thời xa xưa. Hình ảnh này đã ăn sâu vào tiềm thức của người dân Bình Định, được miêu tả đầy hóm hỉnh trong ca dao: Thầy Chánh nón chụp bạc, áo tam gian/ Cưỡi ngựa qua làng con gái chạy te/ Thầy Lý nón ngựa áo the/ Chẳng sợ ngựa đè mà sợ bóng quan… Nhiều người cho rằng, vì nón ngựa là đồ dùng của quan lại, mà quan thường đi ngựa nên có tên gọi là nón ngựa. Tương truyền, chiếc nón ngựa Phú Gia còn gắn liền với đội quân Tây Sơn thần tốc.

Theo tài liệu nghiên cứu, ngày xưa, nón ngựa chỉ dành cho giới có chức sắc và những người thuộc giới thượng lưu, quyền quý. Những mẫu hoa văn "long, lân, quy, phụng" được thêu trên nón là biểu hiện quyền uy của người đội nón trong thời đại phong kiến. Chỉ cần nhìn vào hoa văn trên chiếc nón ngựa có thể biết phẩm hàm của vị quan đang sử dụng. Cũng chính nhờ những mẫu họa tiết này mà khi đội trên đầu, nón ngựa Phú Gia vừa có nét cao sang, quý phái, vừa gợi lên sự trang nhã, mềm mại. Đây là nét đặc trưng của nón ngựa Phú Gia.

Độc đáo di sản văn hóa phi vật thể: Làng nón ngựa hơn 200 tuổi- Ảnh 1.

Nghệ nhân Đỗ Văn Lan giới thiệu cách làm chiếc nón ngựa

ẢNH: HOÀNG TRỌNG

Nghệ nhân Đỗ Văn Lan (78 tuổi, ở thôn Phú Gia) là người có thâm niên trong nghề chằm nón ngựa gần 60 năm. Theo ông Lan, nón ngựa Phú Gia được làm thủ công với nhiều công đoạn, mỗi công đoạn lại yêu cầu cách thức khác nhau. Để làm ra một chiếc nón ngựa, nghệ nhân phải thực hiện 10 công đoạn, từ tạo sườn cho đến thêu thuyền, kết lá… Nón ngựa Phú Gia được kết cấu rất đặc biệt và rất bền chắc. Nón được kết thành 10 lớp, nguyên liệu làm nón là lá kè (lá cọ), ống giang (cật), rễ dứa… mọc tự nhiên trong rừng núi Bình Định. Hoa văn trên nón ngựa đa số là các hình ảnh mang đậm bản sắc văn hóa người Việt như: đám mây, long, lân, quy, phụng, hoa sen, bầu rượu… Mỗi chiếc nón ngựa nếu làm đủ các công đoạn sẽ có độ bền, sử dụng 150 - 200 năm. Hiện nhiều chiếc nón ngựa của 200 năm trước vẫn còn được lưu giữ tại thôn Phú Gia.

Theo nghệ nhân Đỗ Văn Lan, ngay sau ngày đón nhận bằng di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, số lượng người tập trung về nhà ông tham quan, trải nghiệm nghề chằm nón ngựa khá đông, tăng đáng kể so với những năm trước. "Doanh thu cũng tăng mạnh nhờ việc bán chạy các sản phẩm nón ngựa do gia đình làm ra. Có thời điểm nguồn cầu trội hơn cung, không thể đáp ứng kịp. Tôi không nghĩ rằng, giờ đây nghề truyền thống lại nức tiếng đến vậy, như được dệt nên trang sử mới", nghệ nhân Đỗ Văn Lan nói.

Độc đáo di sản văn hóa phi vật thể: Làng nón ngựa hơn 200 tuổi- Ảnh 2.

Người làng Phú Gia quây quần bên chiếc nón ngựa

ẢNH: HOÀNG TRỌNG

Vừa đan sườn mê - một trong những công đoạn chính của nghề chằm nón ngựa, bà Đỗ Thị Như Nguyệt (ở thôn Phú Gia) cho hay, thời ông cha chọn nghề này làm sinh kế thì đến nay cũng vậy, con cháu làng Phú Gia đang cố gắng gìn giữ bằng mọi giá để phát huy và duy trì. "Với tất cả niềm đam mê, tôi không ngần ngại theo học bác Lan để nâng cao kỹ năng, hoàn thiện tay nghề. Tôi hy vọng một ngày nào đó sẽ được góp sức mình vào hành trình đưa nón ngựa Phú Gia bay cao, vươn xa cùng dân làng", bà Nguyệt nói.

NHIỀU DU KHÁCH NƯỚC NGOÀI ĐẶT HÀNG

Làng nghề nón ngựa Phú Gia đã được UBND tỉnh Bình Định công nhận là làng nghề truyền thống, đạt danh hiệu Làng nghề tiêu biểu VN. Các công ty kinh doanh dịch vụ du lịch trên địa bàn tỉnh Bình Định đã xây dựng các tour về với làng nghề Phú Gia.

Ông Nguyễn Văn Hưng, Chủ tịch UBND H.Phù Cát, cho biết đất võ Bình Định có truyền thống lịch sử lâu năm và bề dày văn hóa truyền thống đặc sắc, trong đó có làng nghề nón ngựa Phú Gia với hơn 200 năm lịch sử. Dù trải qua hàng trăm năm lịch sử, những chiếc nón nơi đây vẫn mang đậm bản sắc văn hóa của miền đất võ, trời văn.

Độc đáo di sản văn hóa phi vật thể: Làng nón ngựa hơn 200 tuổi- Ảnh 3.

Du khách ghé nhà nghệ nhân Đỗ Văn Lan xem, trải nghiệm cách làm nón ngựa

ẢNH: HOÀNG TRỌNG

"Nghề chằm nón ngựa Phú Gia trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là niềm vinh dự, đầy tự hào của các nghệ nhân và nhân dân H.Phù Cát. Làng nón ngựa được du khách trong và ngoài nước ưa thích, nhiều du khách nước ngoài đã đặt hàng, mua nón ngựa đem về nước. Ngoài ra, UBND H.Phù Cát cũng tăng cường công tác quảng bá sản phẩm nón ngựa, tổ chức lại quá trình hoạt động, sản xuất theo hình thức liên kết, tập trung, có quy mô lớn nhằm tạo ra sản phẩm nhiều hơn, tạo công ăn việc làm ổn định cho người dân địa phương, đồng thời phục vụ tốt nhu cầu của du khách khi đến đây", ông Nguyễn Văn Hưng nói.

Theo ông Huỳnh Văn Lợi, Phó giám đốc Sở VH-TT tỉnh Bình Định, thời gian tới, Sở sẽ cùng UBND H.Phù Cát, các ngành liên quan xây dựng đề án bảo tồn, phát huy nghề chằm nón ngựa Phú Gia để đạt mục tiêu quản lý, bảo vệ, phát huy di sản văn hóa phi vật thể cũng như tạo ra điểm đến độc đáo, hấp dẫn.

"Để đạt mục tiêu đề ra, chúng tôi sẽ triển khai có hiệu quả một số chính sách đối với làng nghề; phối hợp cơ quan chức năng xây dựng hồ sơ khoa học cho các nghệ nhân có đủ điều kiện theo quy định, trình cấp có thẩm quyền công nhận nghệ nhân ưu tú, nghệ nhân nhân dân nhằm góp phần khích lệ tinh thần đối với các nghệ nhân, phát huy việc trao truyền nghề chằm nón ngựa giữa các thế hệ", ông Huỳnh Văn Lợi cho hay. (còn tiếp)

Độc đáo di sản văn hóa phi vật thể: Làng nón ngựa hơn 200 tuổi- Ảnh 4.