Gìn giữ nghề dệt chiếu Xuân Dục

Làng nghề dệt chiếu Xuân Dục hiện nay. Ảnh: Viết Dư

Hai thế kỷ giữ “lửa” nghề

Về Xuân Dục những ngày này, đi dọc con đường bê tông trải nhựa phẳng tắp, qua 3 thôn 33, 34, 35 (làng Xuân Dục), chúng tôi cảm nhận không khí lao động khẩn trương của làng nghề, tiếng khung dệt lách cách, tiếng máy dập dồn xen lẫn tiếng nói cười rộn rã. Làng Xuân Dục hiện có 1.100 hộ dân với khoảng 4.500 nhân khẩu.

Nhân công làm việc tại cơ sở sản xuất chiếu của ông Mai Văn Đoan, thôn 33, xã Xuân Trường. Ảnh: Viết Dư

Theo các bậc cao niên trong làng, nghề dệt chiếu truyền thống ở Xuân Dục đến nay có tuổi đời hơn 200 năm. Nghề do cụ Mai Văn Trang (Trưởng Trang) dạy dân từ khi lập làng. Những năm 1985-1989 là thời kỳ hoàng kim nhất của làng. Đồng chí Mai Thanh Báu, Bí thư Chi bộ thôn 33 cho biết: “Vào giai đoạn đó, làng có trên nghìn go (khung) dệt thủ công, không chỉ dệt tại chỗ mà còn cung ứng, bao tiêu sản phẩm cho khoảng 500 dàn go dệt ở các làng lân cận. Chỉ riêng làng chúng tôi đã dệt 250 nghìn lá chiếu cải, chiếu màu các loại để nhập cho Công ty Ngoại thương Xuân Thủy, xuất khẩu sang các nước Đông Âu”.

Tiếng lành đồn xa, vào dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội (năm 2010), những người thợ tài hoa của Xuân Dục được mời tham dự dệt lá chiếu “khủng” với kích thước rộng 1,5m, dài 13,4m để phục vụ lễ hội tại Điện Âu Cơ và Đền Hùng. Từ đó, chiếu cói Xuân Dục theo các thương lái đi khắp mọi miền, từ miền xuôi lên miền ngược, vào tới cả Thành phố Hồ Chí Minh.

Nhưng cũng như bao làng nghề truyền thống khác, Xuân Dục phải đối mặt với những giai đoạn thăng trầm, thử thách. Khi làn sóng công nghiệp hóa tràn về nông thôn, các xí nghiệp, công ty may mặc, giày da... đã thu hút nguồn lao động trẻ dồi dào. Làng nghề chỉ còn lại lớp người trung tuổi, trông nhà, giữ trẻ. Tiếng khung dệt thưa dần, không khí sản xuất kém phần sôi động. Từ con số hơn nghìn go dệt, có lúc cả làng chỉ còn duy trì được gần 150 go dệt thủ công.

Sản phẩm chiếu đậu của cơ sở sản xuất của ông Mai Văn Đoan. Ảnh: Viết Dư

Giữa bối cảnh đó, người làng Xuân Dục hiểu rằng, nếu không tự làm mới mình, nghề truyền thống tâm huyết của cha ông sẽ chỉ còn trong ký ức. Năm 2012, cột mốc quan trọng đến với làng, khi làng Xuân Dục được UBND tỉnh công nhận là “Làng nghề dệt chiếu truyền thống”. Năm 2022, làng Xuân Dục tổ chức chương trình kỷ niệm 10 năm được công nhận với nhiều hoạt động ý nghĩa. Đây là niềm tự hào, nhưng quan trọng hơn, đó là một động lực mạnh mẽ để người dân nơi đây tiếp tục hành trình giữ "lửa” nghề.

Sản phẩm chiếu dệt từ cói của Xuân Dục (thường gọi chung là chiếu cói) vốn nổi tiếng bởi đặc tính “đông ấm, hạ mát”, giá cả lại hợp lý, đủ sức cạnh tranh tốt với các sản phẩm công nghiệp từ nhựa hay các sản phẩm từ cỏ, tre, trúc. Trong đó, sản phẩm làm nên linh hồn và thương hiệu của làng nghề chính là chiếu đậu. Đây là dòng chiếu cói cao cấp nhất, được dệt từ bàn tay khéo léo của thợ dệt, thường được chọn dùng cho cưới hỏi, lễ hội hay trải sập, tràng kỷ trong những gia đình xưa.

Sản phẩm chiếu đậu được công nhận OCOP 3 sao của cơ sở sản xuất Mai Văn Đoan. Ảnh: Viết Dư

Chiếu của người làng Xuân Dục được dệt với những quy trình thủ công khắt khe. Ngoài tay nghề, người thợ dệt phải kỹ càng, tỉ mỉ từ khâu lựa chọn nguyên liệu. Sợi cói phải là loại sợi tròn, săn, cân đối gốc ngọn, nhiều cật, ít ruột, có màu hồng trắng đặc trưng và mùi thơm dịu. Sợi đay là đay lụa bánh tẻ, được xe nhỏ, săn, chắc mối. Loại đay này phải đặt riêng từ những thợ xe đay tay nghề cao tại vùng Hải Hậu mới đạt chuẩn.

Sau khi chọn nguyên liệu, khâu sơ chế được xử lý tỷ mỷ. Cói được rũ kỹ để lọc rác, loại bỏ sợi hỏng, sau đó phơi nắng, bó lại, quấn ni-lông và ủ màu với độ ẩm thích hợp để sợi cói mềm mà vẫn dai. Qua các công đoạn đó, cói mới được đưa vào dệt. Công đoạn dệt thủ công cần 1 người dệt chính và 1 người “ruôn” (người đưa cói vào go dệt) dệt bằng tay, hai người phải phối hợp nhịp nhàng. Khi dệt xong, chiếu được đem ra cắt thủ công, ghim lại các mối đay, giữ mép, xén moi thừa cho thật bền và đảm bảo thẩm mỹ. Cuối cùng, chiếu được phơi nắng. Nếu mùa hè thì phơi 2 nắng, mùa đông phải phơi 3 nắng, khi mặt chiếu “chín nắng”, ngả màu trắng hồng thì mới được đưa vào xưởng in các họa tiết hoa văn.

Một đôi chiếu dệt tay hiện nay có giá trung bình 400 nghìn đồng, đắt gấp rưỡi, gấp đôi chiếu máy, nhưng vẫn được thị trường ưa chuộng vì sự bền bỉ, êm ái và giá trị thủ công độc đáo.

Đưa nghề vươn xa

Đứng trước bài toán thị trường và sự cạnh tranh của các sản phẩm công nghiệp, người Xuân Dục không bảo thủ. Họ tìm cách dung hòa, phát triển song song hai hướng để vừa giữ "lửa” nghề truyền thống, vừa phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập. Hiện nay, cả làng Xuân Dục có khoảng 250 hộ còn theo nghề dệt chiếu.

Ông Mai Văn Đoan, thôn 33, chủ cơ sở sản xuất chiếu Văn Đoan là một trong những hộ kinh doanh quyết tâm bám trụ với go dệt thủ công, nâng tầm sản phẩm chiếu đậu truyền thống. Năm 2022, sản phẩm chiếu đậu Văn Đoan của ông được UBND tỉnh (Nam Định cũ) công nhận là sản phẩm OCOP 3 sao. Đây là sự khẳng định về chất lượng và giá trị của sản phẩm thủ công. Ông Mai Văn Đoan chia sẻ: “Với mong muốn gìn giữ nghề truyền thống, tôi vừa sản xuất vừa sẵn sàng truyền nghề cho bất cứ ai có nhu cầu học, nhất là lớp trẻ. Phải có người kế cận thì nghề mới sống được...”.

Tâm huyết của ông được đền đáp xứng đáng. Tiêu biểu như chị Nguyễn Thị Liên (45 tuổi), chị Mai Thị Dung (40 tuổi) ở thôn 33, dù ở tuổi trung niên nhưng vẫn quyết tâm học nghề từ ông Đoan và nay đã có tay nghề vững vàng, có thu nhập ổn định từ chính nghề truyền thống của quê hương. Những sản phẩm OCOP của ông Đoan giờ đây không chỉ bán ở thị trường truyền thống mà còn tự tin vươn ra các hội chợ, các sàn thương mại điện tử.

Bên cạnh nỗ lực gìn giữ nét tinh hoa thủ công, làng nghề Xuân Dục đang vươn dậy mạnh mẽ với tinh thần đổi mới. Anh Nguyễn Văn Tuyển (40 tuổi), thôn 33 là đại diện cho lớp người trẻ năng động, dám nghĩ dám làm, mạnh dạn ứng dụng máy móc vào sản xuất. Với 3 máy dệt công nghiệp, xưởng của anh tạo việc làm thường xuyên cho 12 công nhân. Trung bình một ngày, 3 máy sản xuất được 250-300 lá chiếu. Một chiếc chiếu máy kích thước 1,5m x 1,95m có giá thành bán ra thị trường khoảng 250 - 300 nghìn đồng.

Ứng dụng máy móc trong sản xuất chiếu tại cơ sở sản xuất của anh Nguyễn Văn Tuyển, thôn 33. Ảnh: Viết Dư

Anh Tuyển cho biết: “Máy móc giúp tăng năng suất lên nhiều lần, giải phóng sức lao động, đáp ứng được các đơn hàng lớn, giá thành sản phẩm cạnh tranh hơn. Tuy không thể tinh xảo như chiếu đậu dệt tay, nhưng chiếu máy vẫn giữ được các đặc tính cơ bản của chiếu cói như thoáng mát, bền và phù hợp với nhu cầu đại chúng của thị trường hiện nay”.

Máy móc hiện đại giúp tăng sản lượng chiếu, đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn của thị trường. Ảnh: Viết Dư

Để khuyến khích người dân duy trì và phát triển làng nghề, cấp ủy, chính quyền xã Xuân Trường đã vào cuộc với nhiều giải pháp đồng bộ. Xã chỉ đạo các tổ chức hội, đoàn thể như Hội Nông dân, Hội Phụ nữ tạo điều kiện cho người dân tiếp cận các nguồn vốn tín dụng ưu đãi từ Ngân hàng Chính sách xã hội để đầu tư máy móc, cải tạo nhà xưởng, mua nguyên vật liệu. Xã chủ động phối hợp với các ngành chức năng tổ chức các lớp tập huấn kỹ thuật, kỹ năng phát triển thị trường, đặc biệt là kỹ năng đưa sản phẩm lên các sàn giao dịch thương mại điện tử, giúp bà con thích ứng với phương thức kinh doanh 4.0.

Tín hiệu tích cực mở ra với làng nghề Xuân Dục đó là một số dịch vụ du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm bắt đầu hình thành. Nhiều hộ gia đình đã mở cửa đón du khách trong và ngoài nước đến tham quan, tìm hiểu và trực tiếp trải nghiệm các công đoạn dệt chiếu thủ công. Du khách, đặc biệt là khách quốc tế đều bày tỏ sự thích thú khi được tự tay “ruôn” cói, dệt chiếu. Đây là cách quảng bá văn hóa, sản phẩm trực quan, góp phần tạo đầu ra trực tiếp cho sản phẩm tại chỗ và tăng thêm thu nhập cho các hộ sản xuất.

Một tấm chiếu thành phẩm được dệt máy vẫn đảm bảo chất lượng cao khi bán ra thị trường. Ảnh: Viết Dư

Nghề làm chiếu đã và đang góp phần quan trọng trong việc phát triển kinh tế, nâng cao đời sống cho người dân. Đến nay, bình quân thu nhập đầu người của người dân làng Xuân Dục đạt trên 100 triệu đồng/năm. Đời sống vật chất đủ đầy là nền tảng để xây dựng đời sống văn hóa tinh thần. Cả 3 thôn 33, 34, 35 của làng Xuân Dục đều đạt chuẩn Nông thôn mới kiểu mẫu năm 2024. Tỷ lệ gia đình văn hóa 3 thôn đạt trên 95%; an ninh trật tự được giữ vững, cả 3 thôn không có tệ nạn xã hội.

Đặc biệt, người dân trong làng rất chú trọng đến việc học của con em. Quỹ Khuyến học làng Xuân Dục mỗi năm trao thưởng cho khoảng 200 học sinh có thành tích cao trong học tập, ươm mầm cho những thế hệ tương lai, những người sẽ tiếp tục viết nên câu chuyện của làng nghề.

Rời làng Xuân Dục khi hoàng hôn buông, tiếng go dệt, tiếng máy dập vẫn vang đều trong nắng chiều. Từng thanh âm, nhịp điệu lao động quen thuộc ấy như minh chứng cho sức sống bền bỉ, cho sự thích ứng linh hoạt của một làng nghề hơn 200 năm tuổi, đang vững vàng vươn xa trong thời kỳ hội nhập.

Bài và ảnh: Viết Dư

Nguồn: https://baoninhbinh.org.vn/gin-giu-nghe-det-chieu-xuan-duc-251113121426021.html