“Nhân vật” và nhân chứng nói gì? (bài cuối)

Như đã nêu ở cuối bài 1, sự xuất hiện của nhân chứng thứ ba – ông Lê Ánh – cùng đơn kiến nghị khẳng định mình là nguyên mẫu trong bức ảnh “Hai người lính”. Từ ý kiến của ông Ánh, chúng tôi trở lại Long Quang, lần theo dấu vết Nhà Hòa hợp, ghi lại lời kể của ông và thực địa hóa các chi tiết hành trình.

Từ đó, câu chuyện được kiểm chứng bằng đối chiếu ký ức với tư liệu và nhân chứng: gặp người trực tiếp bảo vệ vòng ngoài hôm chụp ảnh, đối chiếu ảnh tư liệu với bức ảnh “Hai người lính”... Mục tiêu là làm rõ bối cảnh chụp ảnh và ai thực sự là nhân vật trong khoảnh khắc đã đi cùng lịch sử.

Khoảnh khắc trước ống kính

Theo lời ông Ánh, Nhà Hòa hợp ở thôn Long Quang được dựng giữa một bãi đất cát rộng. Khi đoàn tiến vào, có hai chỉ huy của lực lượng Việt Nam Cộng hòa: Thiếu tá Vọng – phụ trách tâm lý chiến của đơn vị Thủy quân Lục chiến và một người khác đeo hàm Đại úy (sau này ông Ánh biết đó là Đại úy Loan). Tuy nhiên, khi đoàn nhà báo chuẩn bị quay phim, phía Việt Nam Cộng hòa không đồng ý, nên chỉ chụp ảnh.

Bức ảnh 10 người do phóng viên Chu Chí Thành chụp cùng thời điểm bức ảnh “Hai người lính” vào cuối tháng 3/1973 ở một địa điểm bên ngoài, sát Nhà Hòa hợp tại thôn Long Quang.  

Ông Ánh kể: “Trước khi chụp bức ảnh “Hai người lính” ở một điểm bên ngoài, sát Nhà Hòa hợp, ông Chu Chí Thành gợi ý tôi chụp chung với người đeo hàm Đại úy một kiểu ở bên trong nhà. Sau đó, đến đoạn chụp bức ảnh “Hai người lính”, chúng tôi cũng được ông Thành gợi ý và chính tôi là người chủ động khoác tay trái lên vai người lính bên kia chiến tuyến. Tay tôi đặt trên vai ông Bùi Trọng Nghĩa, còn tay ông Nghĩa khoác dưới vai tôi. Sau khi đã chụp xong hai bức ảnh, tôi bảo ông Thành để họ – những người bên kia chiến tuyến – chụp với dân quân, du kích của ta. Nhưng khi chụp tiếp theo, ông Thành vẫn gọi tôi vào cùng chụp”.

“Trong bức ảnh có 10 người (mỗi bên 5 người). Ở phía ta có bà Nguyễn Thị Chính, Bí thư Đảng ủy xã Triệu Trạch, đang bắt tay ông Bùi Trọng Nghĩa; cạnh bà Chính là bà Chiến – du kích xã. Phía đối diện, bên trái khung hình, một người thuộc măt trận đặt tay trái lên vai một lính Thủy quân Lục chiến; xen giữa người lính này và ông Nghĩa còn có một người khác cũng thuộc cách mạng miền Nam. Tôi chính là người đứng giữa ông Nghĩa và người lính Thủy quân Lục chiến đó về bên tay phải của tôi. Vì đứng hàng sau nên thân hình tôi bị khuất, chỉ lộ khuôn mặt. Tôi vẫn nhớ rõ vị trí chụp khi ấy trên một mô đất cát, tôi đi dép cao su còn ông Nghĩa mang giày và cao hơn tôi”, ông Ánh kể tiếp.

Ông Ánh khẳng định rằng, theo tinh thần quán triệt của cấp trên, buổi chụp ảnh hôm đó không có bộ đội tham gia mà chỉ nhằm làm nổi bật lực lượng cách mạng miền Nam (phía Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam, thường gọi tắt là Mặt trận). Tuy nhiên, khi nhìn vào hai bức ảnh, nhiều người dễ lầm tưởng những người phía Mặt trận mặc quân phục giống bộ đội chính quy.

Về điều này, ông Ánh giải thích: Thời điểm đó, dân quân, du kích hay dân sự đều thuộc lực lượng cách mạng, trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia chiến đấu nên hầu hết mặc áo quần bộ đội – phổ biến là quân phục màu xanh lá hoặc kaki, mũ tai bèo hoặc mũ cối. Khác biệt chỉ ở chỗ lực lượng bộ đội chính quy, chủ lực có quân tư trang đầy đủ hơn với cấp bậc, chức vụ thường được nhận biết qua sao và gạch trên cổ áo (quân hàm bằng vải, khâu vào cổ áo). Vì vậy, khi nhìn vào các bức ảnh, hầu hết mọi người đều nghĩ có bộ đội tham gia, nhưng những người trong cuộc thời ấy mới biết rõ là không có bộ đội.

Kiểm chứng từ ký ức đến bức ảnh

Chúng tôi tiếp tục đặt câu hỏi với ông Ánh: “Bác là người trực tiếp dẫn ông Chu Chí Thành đi suốt chặng đường, từ đi bộ đến đi thuyền, rồi chính ông Thành mời bác vào chụp ảnh. Vậy khi ấy ông Thành không hỏi tên bác sao? Giả sử thời gian trôi qua và tuổi đã cao, ông Thành có thể không còn nhớ, nhưng sau này khi đi tìm người trong ảnh, ông ấy hoàn toàn có thể về huyện Triệu Phong hỏi thông tin về cán bộ huyện năm xưa từng dẫn đoàn đến Long Quang – cũng không khó để tìm ra. Tóm lại, xét về logic, nếu thật sự muốn tìm lại người trong ảnh, cách hợp lý nhất phải là như vậy, đúng không?”.

Ông Nguyễn Duy Chiến (bên trái) cho biết, khu vực xây dựng Nhà Hòa hợp ở Long Quang năm 1973, hiện nằm đối diện mốc cây số Km3 trên trục huyện lộ ĐH41, thuộc địa phận làng Long Quang và sát với nhà của gia đình ông từ kháng chiến chống Pháp đến nay.

Ông Ánh trả lời: “Thực ra hôm đó tôi từ Ủy ban huyện đi ngay và đi phía trước. Lúc ở trên đò, mọi người có trò chuyện với nhau nhưng đoàn nhà báo toàn nói giọng Bắc, lại nói nhanh nên tôi không hiểu hết, thành ra cũng ít giao lưu, chủ yếu họ nói chuyện với nhau. Ông Chu Chí Thành cũng không hỏi tên tôi.

Khi về đến Nhà Hòa hợp thì không khí trở nên căng thẳng, hai bên gặp nhau mà không biết xử lý ra sao – đó là thời điểm rất nhạy cảm. Lúc quay phim thì chỉ có máy ảnh của ông Thành hoạt động... Vì thế, sau hơn 30 năm, ông ấy không nhớ tôi từng dẫn đoàn về và chụp ảnh, mà chỉ mặc định nghĩ tôi là bộ đội nên mới đi tìm theo hướng đó – qua các cựu chiến binh, đơn vị bộ đội hay thông tin trên báo”.

Để có thêm thông tin khách quan và chính xác, chúng tôi đề nghị ông Ánh dẫn về địa điểm Nhà Hòa hợp được xây dựng năm 1973 tại Long Quang – nơi diễn ra buổi gặp mặt của những người hai bên chiến tuyến và chụp ảnh kỷ niệm.

Ông Ánh trả lời: “Thời điểm năm 1973, Nhà Hòa hợp do ta xây dựng ở nhiều địa điểm quanh vùng phụ cận thị xã Quảng Trị, Long Quang chỉ là một trong số đó. Tôi về Nhà Hòa hợp tại Long Quang cũng chỉ hai lần, một lần dẫn đoàn về chụp ảnh, như đã đề cập; lần sau dẫn Đoàn Văn công về biểu diễn cho bộ đội và người dân. Ngoài ra, hàng chục năm trôi qua, địa hình, địa vật đã thay đổi hoàn toàn, làm sao tôi có thể nhớ chính xác được”.

Dẫu vậy, chúng tôi và ông Ánh vẫn quyết định về Long Quang. Khi đi ngang di tích chốt Long Quang trên trục huyện lộ ĐH41, thuộc địa phận làng Long Quang, nay là xã Nam Cửa Việt, tỉnh Quảng Trị, ông Ánh đề nghị chúng tôi dừng xe để cùng vào thắp nén hương tưởng nhớ các anh hùng liệt sĩ...

Qua tìm hiểu, chúng tôi tìm gặp ông Nguyễn Duy Chiến – người từng là Trung đội trưởng du kích xã Triệu Trạch năm 1973. Vừa gặp, ông Chiến và ông Ánh đã chào hỏi thân mật.

Ông Chiến bộc bạch: “Năm 2020, sau nhiều lần tình cờ xem trên các đài, báo nói về bức ảnh “Hai người lính”, trong đó giới thiệu ông Nguyễn Huy Tạo – một bộ đội chính quy thời kỳ Thành cổ Quảng Trị – là nhân vật phía cách mạng miền Nam trong ảnh, tôi không tin. Bởi hôm đoàn về chụp ảnh gặp mặt cuối tháng 3/1973, tôi trực tiếp chỉ huy nhiệm vụ bảo vệ vòng ngoài nên biết rõ thành phần tham gia phải được cấp trên cho phép và tuyệt đối không có bộ đội. Quan sát kỹ bức ảnh “Hai người lính”, tôi thấy người được cho là bộ đội không giống ông Tạo... Trước những nghi vấn đó, cộng thêm thông tin về việc ông Ánh phản ứng, tôi đã cùng vợ đến thăm nhà ông Ánh để mong tìm ra sự thật. Tuy nhiên hôm ấy, thấy nhà ông Ánh đang có đám giỗ và lại nghe ông hỏi đùa “Ở Long Quang có dịch COVID à?” nên vợ chồng tôi tự ái, quay xe về liền mà không ghé lại”.

Ngoài ra, ông Chiến cho biết thêm, bà Chiến – nữ du kích trong bức ảnh 9 người, như đã đề cập trước – hiện đang sinh sống tại thôn Đồng Tâm 1, xã Triệu Cơ (Quảng Trị); ông cũng đã tìm đến thăm hỏi, tìm hiểu câu chuyện này nhưng bà tuổi đã cao, trí nhớ không còn minh mẫn. Còn bà Nguyễn Thị Chính, Bí thư Đảng ủy xã Triệu Trạch thời đó, nay đã mất; những người còn lại hiện chưa có thông tin cụ thể.

Để xác thực bức ảnh với người trong cuộc cho rằng mình là nguyên mẫu nhân vật, chúng tôi tìm cách liên hệ với ông Nguyễn Huy Tạo nhưng chưa có hồi âm… 

Đối chiếu bức ảnh năm 1972 trên trang cá nhân của ông Nguyễn Huy Tạo với “Hai người lính”, chúng tôi nhận thấy các đường nét khuôn mặt không trùng khớp. Quá trình xác minh dĩ nhiên cần thêm thời gian và tư liệu; trong khuôn khổ loạt bài này, chúng tôi chỉ trình bày những thông tin khách quan đã kiểm chứng, không khẳng định dứt khoát rằng nguyên mẫu nhân vật là ông Lê Ánh hay ông Nguyễn Huy Tạo.

Việc đi đến kết luận cuối cùng đòi hỏi sự vào cuộc sớm và bài bản của các cơ quan chức năng, các đơn vị lưu trữ, cũng như nhân chứng liên quan, để trả lời chính xác cho tính trung thực của lịch sử.

Dù kết quả nhận diện ra sao, giá trị của bức ảnh “Hai người lính” không thay đổi: đó là một khoảnh khắc hiếm hoi ghi lại khát vọng hòa hợp và lòng nhân ái giữa hai người ở hai phía chiến tuyến. Bức ảnh ấy vì thế vẫn sống cùng thời gian – không chỉ đặt câu hỏi “ai là ai”, mà còn nhắc chúng ta vì sao, trong lửa đạn, họ đã có thể khoác vai nhau.

Nguồn: https://cand.com.vn/Tieu-diem-van-hoa/nhan-vat-va-nhan-chung-noi-gi-bai-cuoi--i782390/