Sắp xếp đại học: Cần kiên quyết chuyển các trường công lập về Bộ GD&ĐT

(Dân trí) - Từ những năm đầu thập niên 80-90, Chính phủ đã bắt đầu có chủ trương sắp xếp lại các cơ sở giáo dục đại học theo hướng thống nhất quản lý về một đầu mối.

Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo đặt ra nhiệm vụ phải hiện đại hóa, nâng tầm giáo dục đại học, tạo đột phá phát triển nhân lực trình độ cao và nhân tài, dẫn dắt nghiên cứu, đổi mới sáng tạo.

Trong đó, sắp xếp, tái cấu trúc, sáp nhập các cơ sở giáo dục đại học là một trong những giải pháp trọng tâm.

Tại Hội nghị giáo dục đại học năm 2025, Bộ trưởng Bộ GD&ĐT Nguyễn Kim Sơn khẳng định, cuộc đại sắp xếp các cơ sở giáo dục lần này là một mệnh lệnh.

Đây là thời cơ, là thời vận, thời điểm để giáo dục đại học bứt phá. "Nếu không nắm được thời cơ, nắm lấy sức mạnh, nghĩa là chúng ta có lỗi", người đứng đầu ngành giáo dục nhấn mạnh.

Trước cuộc cách mạng về sắp xếp, sáp nhập các trường đại học, Báo Dân trí tổ chức tuyến bài với chủ đề: "Cuộc đại sắp xếp các trường đại học: Bước ngoặt chiến lược để đột phá phát triển".

Tuyến bài là bức tranh toàn cảnh về định hướng sắp xếp, tái cấu trúc và sáp nhập các trường đại học tại Việt Nam, mà ở đó, các chuyên gia đầu ngành sẽ tham gia phản biện, làm rõ những cơ hội đột phá phát triển cho giáo dục đại học và các thách thức cần chung tay giải quyết để cuộc cách mạng giáo dục đại học đi đến đích theo đúng tinh thần của Nghị quyết 71.

Bất cập từ mô hình quản lý cũ tồn tại nhiều thập kỷ

Thời gian gần đây, đề xuất chuyển các cơ sở giáo dục đại học công lập đa ngành, đa lĩnh vực (trừ các trường công an, quân đội) về Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) đang thu hút sự quan tâm lớn của dư luận. Vấn đề này cũng đã được đặt ra từ cách đây 30-40 năm.

Do giáo dục đại học Việt Nam trước đổi mới đi theo mô hình Liên Xô cũ, việc quy hoạch các cơ sở giáo dục đại học chịu ảnh hưởng nặng nề của hệ thống hành chính tập trung bao cấp nên các trường được bố trí trực thuộc nhiều bộ, ngành, cơ quan khác nhau. 

Nhận thấy mô hình cũ dần bộc lộ nhiều bất cập, không còn đáp ứng được nhiệm vụ quản lý trong tình hình mới khi nước ta đã bước ra khỏi thời chiến. Từ những năm đầu thập niên 80-90, Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ) đã bắt đầu có chủ trương sắp xếp lại các cơ sở giáo dục đại học theo hướng thống nhất quản lý về một đầu mối là Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp (nay là Bộ GD&ĐT).

Có thể thấy rõ chủ trương này qua 2 văn bản là Nghị quyết số 73-HĐBT ngày 22/4/1983 của Chính phủ về công tác giáo dục trong những năm trước mắt và Quyết định số 255-HĐBT ngày 31/8/1991 về việc tổ chức và sắp xếp mạng lưới các trường trong hệ thống giáo dục quốc dân.

Sinh viên Đại học Kinh tế Quốc dân (Ảnh: NEU)

Tuy nhiên, chủ trương này chưa được triển khai nghiêm túc, tình trạng một số trường vẫn ở lại các bộ, ngành cũ của mình diễn ra khá phổ biến. Bất cập này cũng đã được Phó Thủ tướng Nguyễn Khánh đề cập tại Hội nghị toàn quốc các Hiệu trưởng đại học và cao đẳng tại Hà Nội năm 1992 như sau:

"Mạng lưới các trường đại học và cao đẳng của chúng ta quá bất hợp lý từ nhiều năm nay. Quy mô của mỗi trường quá nhỏ, đại bộ phận là các trường đơn ngành. Việc bố trí xây dựng của các trường đại học và cao đẳng chịu ảnh hưởng nặng của hệ thống hành chính, tổ chức và hoạt động trường theo Bộ, theo tỉnh, thành. 

Sự ngăn cách, biệt lập giữa các trường cản trở rất lớn việc phát huy tiềm lực của đội ngũ cán bộ giáo dục, hạn chế việc phát huy năng lực của cơ sở vật chất hiện có của các trường, gây khó khăn cho sự liên thông liên kết giữa các trường.

Việc sắp xếp lại hệ thống mạng lưới các trường đại học, cao đẳng ai cũng đồng ý, ai cũng thấy cần phải làm… Nhưng rõ ràng là cho đến hôm nay việc đó chưa làm được bao nhiêu, hệ thống mạng lưới vẫn chưa có gì thay đổi so với 3 năm trước. Đây là một khuyết điểm của ngành giáo dục và đào tạo và cũng là khuyết điểm của Hội đồng Bộ trưởng”.

Lý do gì khiến việc chuyển giao đầu mối quản lý khó khăn đến vậy? Đó là do thói quen bao cấp và tập trung của thời kỳ kế hoạch hóa tập trung.

Lúc bấy giờ, mỗi bộ quản lý không chỉ lĩnh vực chuyên môn của mình mà còn chịu trách nhiệm toàn diện cho các hoạt động liên quan đến ngành, lĩnh vực đó như đào tạo nhân lực, cấp phát ngân sách, điều hành sản xuất, hay cả chăm sóc sức khỏe, phúc lợi cho người lao động trong ngành... 

Theo đó, các bộ thường có hệ thống đào tạo trực thuộc tập trung đào tạo kỹ năng, kiến thức chuyên ngành theo định hướng của bộ. Sau khi tốt nghiệp, người học thường được phân công hoặc điều động làm việc tại các đơn vị thuộc bộ hoặc trong lĩnh vực do bộ quản lý.

Chính vì vậy, khi chuyển giao quản lý trường từ các bộ chuyên ngành sang Bộ GD&ĐT, những khó khăn đã nảy sinh do thói quen cũ và sự thiếu quyết đoán trong việc thực hiện thay đổi. 

33 năm sau, việc sắp xếp lại hệ thống mạng lưới các trường đại học vẫn chưa thực hiện được.

Trong bối cảnh đất nước đang quyết liệt thực hiện cuộc cách mạng sắp xếp, tinh gọn bộ máy, nhiều ý kiến đề xuất chuyển các trường đại học công lập (trừ khối an ninh, quốc phòng) về Bộ GD&ĐT để quản lý nhằm đảm bảo sự thống nhất trong quản lý nhà nước.

Để có cách nhìn đúng mức trước đề xuất mới này trước tiên cần làm rõ nội hàm liên quan đến vấn đề quản lý các cơ sở giáo dục đại học.

Ở đây, quản lý bao gồm quản lý nhà nước và quản lý trực tiếp. Quản lý nhà nước áp dụng cho tất cả các cơ sở giáo dục, cả công lập và tư thục, bao gồm các nhiệm vụ chính như xây dựng và chỉ đạo thực hiện chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách phát triển giáo dục; Quy định mục tiêu, chương trình, nội dung giáo dục; khung trình độ quốc gia; Huy động, quản lý, sử dụng các nguồn lực để phát triển sự nghiệp giáo dục; Thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật về giáo dục...

Luật Giáo dục 2019 quy định, Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về giáo dục.

Bộ GD&ĐT chịu trách nhiệm trước Chính phủ thực hiện quản lý nhà nước về giáo dục mầm non, giáo dục phổ thông, giáo dục đại học, trung cấp sư phạm, cao đẳng sư phạm và giáo dục thường xuyên.

Các bộ ngành khác, Ủy ban nhân dân các cấp thực hiện quản lý nhà nước về giáo dục theo phân cấp của Chính phủ, trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình.

Trong khi đó, quản lý trực tiếp chỉ áp dụng cho các trường công lập, thông qua cơ quan quản lý trực tiếp, mà trước đây chúng ta vẫn gọi là cơ quan chủ quản. Cơ quan chủ quản có nhiệm vụ quản lý trực tiếp các trường trực thuộc về các vấn đề như định hướng chiến lược phát triển, tổ chức, nhân sự (như bổ nhiệm hiệu trưởng), tài chính, đầu tư cơ sở vật chất của trường... Mầm mống dẫn đến cơ chế "xin - cho" trong quản lý cũng bắt nguồn từ đây.

Lâu nay các cơ sở giáo dục đại học ở nước ta vẫn nằm “rải rác” ở các bộ, ngành, địa phương khác nhau. Việc tách rời quản lý nhà nước về chuyên môn với quản lý nhân sự, tài chính đã làm giảm tính thống nhất trong chỉ đạo, điều hành đối với toàn bộ hệ thống giáo dục quốc dân và làm cho bộ máy quản lý giáo dục trở nên cồng kềnh, nặng nề.

Và như đã chia sẻ, ngay từ sớm Nhà nước ta cũng đã thấy bất cập, nhưng vướng từ phía cơ sở, các bộ chủ quản (cơ quan quản lý trực tiếp) nên đến nay vẫn chưa thể thực hiện việc thống nhất quản lý.

Thời điểm thích hợp để xem xét lại vấn đề quản lý các trường đại học

Để thực hiện việc chuyển giao các cơ sở giáo dục đại học về Bộ GD&ĐT, chúng ta cần những thay đổi mạnh mẽ về thể chế.

Nghị quyết 18-NQ/TW đã nêu rõ quan điểm: “Thực hiện nguyên tắc một cơ quan thực hiện nhiều việc và một việc chỉ giao cho một cơ quan chủ trì thực hiện và chịu trách nhiệm chính”. Như vậy, chỉ Bộ GD&ĐT mới chịu trách nhiệm quản lý hệ thống giáo dục nói chung. Còn các bộ, ngành khác cần tập trung quản lý lĩnh vực chuyên môn của mình, tránh “ôm đồm” quá nhiều việc và dẫn đến sự chồng chéo trong quản lý giữa các bộ, ngành. 

Việc phân rõ nhiệm vụ này cũng loại bỏ được tình trạng “đùn đẩy” trách nhiệm giữa các bộ, ngành. Mà một khi đã từ bỏ chức năng quản lý các cơ sở giáo dục đại học thì các bộ, ngành đó cũng phải từ bỏ luôn quyền cấp ngân sách cho các cơ sở giáo dục đại học cũng như quyền sở hữu của mình đối với đất đai, cơ sở vật chất… của các trường đó. Chừng nào các bộ, ngành khác còn có quyền cấp ngân sách cho các cơ sở giáo dục đại học thì các trường vẫn còn lý do để "bấu víu" vào.

Để Bộ GD&ĐT  thống nhất vai trò quản lý nhà nước về giáo dục, trước tiên Quốc hội cần bỏ Khoản 3, Khoản 4, Điều 105, Luật Giáo dục 2019, tức là bỏ vai trò quản lý nhà nước về giáo dục đối với Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (cũ) và các bộ, cơ quan ngang bộ khác. Lúc này, Bộ GD&ĐT mới thực sự đóng vai trò đại diện duy nhất chịu trách nhiệm trước Chính phủ về quản lý nhà nước đối với giáo dục.

Riêng với Ủy ban nhân dân các cấp, vẫn duy trì việc thực hiện quản lý nhà nước về giáo dục theo phân cấp của Chính phủ, trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình.

Đến đây cần phải làm rõ thêm sự khác biệt về chức năng của bộ, cơ quan ngang bộ (Trung ương) với Ủy ban nhân dân cấp tỉnh (địa phương). Bộ, cơ quan ngang bộ là thành viên của Chính phủ, mà trong Chính phủ, 1 việc chỉ giao cho 1 bộ - tức mỗi bộ chịu trách nhiệm quản lý theo lĩnh vực chuyên ngành trên phạm vi toàn quốc.

Trong khi đó, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh là cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương, đóng vai trò như “chính phủ địa phương”. Ủy ban nhân dân thực hiện quản lý nhà nước trên tất cả các lĩnh vực như kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng... tại địa phương.

Như vậy, việc giao quyền quản lý nhà nước về giáo dục cho Ủy ban nhân dân tỉnh thể hiện sự phân cấp, phân quyền cho địa phương. Điều này cũng phù hợp với chỉ đạo của Thủ tướng Phạm Minh Chính tại cuộc họp của Ủy ban Quốc gia đổi mới giáo dục và đào tạo đầu tháng 11/2024, đó là: “Đẩy mạnh phân cấp, phân quyền cho các địa phương, các cơ sở giáo dục-đào tạo để có không gian sáng tạo; nâng cao tính tự chủ của các địa phương với tinh thần địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”.

Các trường đại học địa phương ra đời nhằm mở ra sự công bằng hơn trong giáo dục đại học, tạo thuận lợi cho các vùng miền có mức độ phát triển kinh tế - xã hội khác nhau, nhất là ở những địa phương kinh tế - xã hội còn chậm phát triển. Đây là mô hình rất hay cần được duy trì và phát huy.

Theo tinh thần đó, khuynh hướng sáp nhập các cơ sở giáo dục đại học địa phương thành các phân hiệu hoặc trường thành viên của các đại học trọng điểm (trực thuộc Trung ương) như đã diễn ra trong thời gian vừa qua là hoàn toàn đi ngược với các quan điểm chỉ đạo mới đây của Đảng và Nhà nước.

Trong điều kiện nền kinh tế nhiều thành phần, để phát triển thuận lợi, các trường địa phương nên được tổ chức theo mô hình của trường đại học, cao đẳng cộng đồng rất phổ biến trên thế giới hiện nay.

Có quá tải bộ máy khi tập trung quá nhiều trường về Bộ GD&ĐT?

Nếu đề xuất trên được thông qua, số lượng các cơ sở giáo dục đại học do Bộ GD&ĐT quản lý sẽ tăng lên rất nhiều. Tuy nhiên, đây không phải là vấn đề quá nan giải, bởi với xu thế tự chủ đại học, trong thời gian không lâu Bộ GD&ĐT sẽ chỉ còn đóng vai trò quản lý về mặt nhà nước, thông qua việc xây dựng các chiến lược giáo dục đại học, ban hành các chính sách, các chuẩn giáo dục đại học, lập kế hoạch phân bố ngân sách cho các trường và giám sát các trường về tuân thủ luật pháp. 

Lúc này, các cơ sở giáo dục đại học sẽ được “cởi trói” hoàn toàn khỏi cơ chế chủ quản, và được trao quyền tự chủ đầy đủ về các mặt học thuật, tổ chức, nhân sự và tài chính để phát triển. 

Cơ chế quản trị đại học Trung Quốc trước và sau năm 1990

Từ các cơ sở nêu trên, tôi kiến nghị Nhà nước triển khai đồng bộ các giải pháp: đẩy nhanh quá trình trao quyền tự chủ cho các cơ sở giáo dục đại học đủ điều kiện; đẩy mạnh phân cấp, phân quyền cho các địa phương trong quản lý và đầu tư cho giáo dục; hình thành các đơn vị trường ở cấp trung gian (như tập đoàn, hệ thống trường) có đủ năng lực tự chủ để quản lý và hỗ trợ trực tiếp các trường còn chưa đủ năng lực tự chủ; đưa vào Luật Giáo dục về trách nhiệm của cộng đồng xã hội trong việc tham gia hỗ trợ và đóng góp cho hoạt động của hệ thống giáo dục; khuyến khích hình thành các cụm trường liên kết trên cùng địa bàn để phát huy sức mạnh tổng hợp.

Nếu làm được như vậy bộ máy của cơ quan Bộ GD&ĐT hoàn thiện sẽ chỉ còn có các Vụ làm chức năng quản lý nhà nước, điều đó cho phép thực hiện tinh giản tối đa biên chế của cơ quan Bộ như chỉ đạo của Tổng Bí thư hiện nay.

Điều quan trọng là cần kiên quyết chuyển các trường công lập về Bộ GD&ĐT, không có đặc thù nào khác ngoại trừ các trường quân đội, công an. Chỉ cần có một bộ ngành nào đó xem ngành của họ là đặc thù và giữ lại trường đại học, các bộ ngành khác đều có thể làm như vậy.

Và khi ấy những gì mà Phó Thủ tướng Nguyễn Khánh nói vào năm 1992 sẽ lặp lại, rằng việc sắp xếp lại hệ thống mạng lưới các trường đại học, cao đẳng ai cũng đồng ý, ai cũng thấy cần phải làm…, nhưng cho đến hôm nay việc đó chưa làm được bao nhiêu, hệ thống mạng lưới vẫn chưa có gì thay đổi so với... 30 năm trước!

Chỉ khi nào các trường công lập quy về một đầu mối quản lý duy nhất là Bộ GD&ĐT, khi đó việc sắp xếp, sáp nhập mới có thể tiến hành thành công.

TS Lê Viết Khuyến

Phó chủ tịch Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam,

Nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Giáo dục đại học, Bộ GD&ĐT

Nguồn: https://dantri.com.vn/giao-duc/sap-xep-dai-hoc-can-kien-quyet-chuyen-cac-truong-cong-lap-ve-bo-gddt-20251004233915285.htm