4 nhóm giải pháp then chốt thúc đẩy khai thác bền vững tài nguyên dược liệu tại Việt Nam

1. Thực trạng nguồn tài nguyên dược liệu Việt Nam

Theo Bộ Y tế, hiện nay nước ta có hơn 5.000 loài thực vật có công dụng làm thuốc, trong đó nhiều loài là đặc hữu và có giá trị kinh tế – dược học cao. Nguồn tài nguyên này không chỉ đóng vai trò quan trọng trong phát triển Y Dược học mà còn là nền tảng để hình thành ngành công nghiệp dược liệu trong nước, góp phần giảm phụ thuộc vào nhập khẩu.

Hơn nữa, Việt Nam có điều kiện tự nhiên đa dạng, trải dài từ vùng núi cao Tây Bắc đến duyên hải miền Trung và Tây Nguyên, tạo nên sự phong phú về các loài dược liệu. Nhiều vùng đã trở thành "thủ phủ dược liệu", như Lào Cai, Quảng Nam (nay thành Đà Nẵng), Kon Tum (nay thành Quảng Ngãi) hay Bắc Giang (nay thành Bắc Ninh).

Tuy nhiên, việc khai thác dược liệu tự nhiên thiếu kiểm soát đã khiến nhiều loài quý hiếm như sâm Ngọc Linh, tam thất hoang, ba kích tím… đứng trước nguy cơ tuyệt chủng. Một số vùng dược liệu tự phát, thiếu quy hoạch trồng trọt, chưa đạt tiêu chuẩn GACP-WHO, dẫn đến chất lượng dược liệu không đồng đều, thậm chí gây nguy cơ suy giảm nguồn gen và mất cân bằng sinh thái.

Trước những thách thức đó, Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách mới nhằm hướng đến mục tiêu phát triển ngành dược liệu bền vững, gắn bảo tồn thiên nhiên với phát triển kinh tế xanh.

Việt Nam có nguồn dược liệu tự nhiên phong phú nhưng chưa được khai thác một cách bài bản.

2. Chính sách và chiến lược phát triển dược liệu mới

Để khắc phục những hạn chế nêu trên, các quyết định của Nhà nước vào thời điểm hiện tại đánh dấu bước chuyển quan trọng trong việc hoạch định chính sách phát triển dược liệu ở Việt Nam.

- Quyết định 1165/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược quốc gia phát triển ngành Dược Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, nhấn mạnh mục tiêu "phát triển ngành Dược hiện đại, trong đó dược liệu và thuốc cổ truyền là một trụ cột quan trọng", đồng thời "xây dựng được 08 vùng khai thác bền vững dược liệu tự nhiên và 02 - 05 vùng trồng sản xuất dược liệu quy mô lớn. Phục tráng, nhập nội, di thực, phát triển được 10 - 15 loài cây dược liệu có nguồn gốc nhập khẩu số lượng lớn" qua đó bảo tồn sự đa dạng sinh học.

- Quyết định 388/QĐ-BYT của Bộ Y tế nêu rõ các chỉ tiêu đến năm 2030, phát triển vùng trồng dược liệu đạt chuẩn GACP-WHO tại ít nhất 30 tỉnh, ưu tiên phát triển các cây dược liệu chủ lực gồm sâm Ngọc Linh, nghệ, đinh lăng, giảo cổ lam, hà thủ ô, tăng cường ứng dụng công nghệ sinh học và xây dựng ngân hàng gen dược liệu quốc gia.

Bên cạnh các chiến lược và kế hoạch phát triển dược liệu cấp quốc gia, nhiều địa phương trong cả nước cũng đã chủ động ban hành các chính sách đặc thù nhằm bảo tồn nguồn gen, mở rộng vùng trồng và phát triển công nghiệp chế biến dược liệu.

- Nghị quyết 38/2019/NQ-HĐND tỉnh Lai Châu thông qua Đề án phát triển cây dược liệu giai đoạn 2020 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030. Chính sách của tỉnh nhấn mạnh việc hỗ trợ người dân trồng cây dược liệu bản địa như Đương quy, tam thất hoang, hà thủ ô đỏ, và phát triển các hợp tác xã trồng dược liệu ở vùng cao. Mục tiêu vừa bảo tồn tài nguyên sinh học, vừa nâng cao thu nhập cho đồng bào dân tộc thiểu số thông qua mô hình "dược liệu gắn sinh kế".

- Quyết định 1093/QĐ-UBND (2021) phê duyệt Đề án Phát triển dược liệu tỉnh Lào Cai giai đoạn 2021–2025, định hướng đến năm 2030. Đề án tập trung xây dựng các vùng chuyên canh đạt chuẩn GACP-WHO cho các loài chủ lực như atiso, đương quy, tam thất bắc và sa nhân tím, đồng thời đẩy mạnh bảo tồn nguồn gen dược liệu bản địa và phát triển thương hiệu "Dược liệu Lào Cai".

- Quyết định 871/QĐ-UBND (2022) tỉnh Kon Tum đã phê duyệt Đề án đầu tư, phát triển và chế biến dược liệu trên địa bàn tỉnh Kon Tum đến năm 2025, định hướng đến năm 2030. Mục tiêu của đề án là phát triển vùng trồng dược liệu tập trung, bảo tồn các loài quý như sâm Ngọc Linh, đinh lăng và ngũ vị tử, đồng thời thu hút doanh nghiệp đầu tư vào chế biến sâu. Đề án này được xem là nền tảng để hình thành chuỗi giá trị khép kín "trồng – chế biến – tiêu thụ", góp phần đưa Kon Tum trở thành trung tâm dược liệu trọng điểm của khu vực Tây Nguyên.

- Nghị quyết 09/2022/NQ-HĐND tỉnh Quảng Nam, quy định cơ chế hỗ trợ bảo tồn, trồng và chế biến Sâm Ngọc Linh – một loài dược liệu đặc hữu của Việt Nam. Đến năm 2024, Nghị quyết 40-NQ/TU (2024) của Tỉnh ủy Quảng Nam tiếp tục đặt mục tiêu xây dựng địa phương này trở thành "trung tâm dược liệu quốc gia" đến năm 2035. Đây là những mô hình điểm quan trọng có thể nhân rộng ra các vùng khác.

3. Giải pháp phát triển và khai thác bền vững

Để hướng đến mục tiêu phát triển bền vững, cần thực hiện đồng bộ các nhóm giải pháp sau:

3.1 Hoàn thiện cơ chế, chính sách và tiêu chuẩn kỹ thuật: Các văn bản như Quyết định 1165/QĐ-TTg và 388/QĐ-BYT cần được cụ thể hóa bằng hướng dẫn thực thi rõ ràng ở cấp địa phương. Đồng thời, cần xây dựng "tiêu chuẩn quốc gia cho vùng trồng dược liệu bền vững", đảm bảo truy xuất nguồn gốc, kiểm soát chất lượng và tuân thủ nguyên tắc bảo vệ môi trường.

3.2 Bảo tồn và phát triển nguồn gen dược liệu: Bộ Y tế đang xúc tiến thành lập ngân hàng gen dược liệu quốc gia, kết nối với các trung tâm bảo tồn tại Lào Cai, Quảng Nam và Tây Nguyên (theo Quyết định 388/QĐ-BYT, 2024). Việc bảo tồn không chỉ dừng ở lưu giữ hạt giống mà cần gắn với sinh kế người dân thông qua mô hình trồng cây thuốc bản địa.

Lưu giữ hạt giống là một biện pháp bảo tồn và phát triển nguồn gen dược liệu.

3.3 Ứng dụng khoa học và công nghệ trong sản xuất – chế biến: Cần áp dụng công nghệ sinh học trong nhân giống, nuôi cấy mô, và sản xuất hoạt chất tự nhiên có giá trị cao. Đồng thời, phát triển chuỗi giá trị chế biến sâu, tạo sản phẩm thuốc, thực phẩm chức năng, mỹ phẩm từ dược liệu, nhằm nâng cao giá trị gia tăng.

3.4 Liên kết vùng và phát triển kinh tế địa phương: Hình thành các vùng chuyên canh dược liệu tại miền núi phía Bắc, Tây Nguyên và Trung Trung Bộ, kết hợp với mô hình "trồng dưới tán rừng". Cách làm này giúp vừa bảo vệ rừng, vừa tạo sinh kế ổn định cho đồng bào dân tộc thiểu số. Mô hình này đã được chứng minh hiệu quả qua các chương trình hỗ trợ phát triển sâm Ngọc Linh tại Quảng Nam.

Nguồn tài nguyên dược liệu là tài sản sinh học vô cùng quý giá của Việt Nam. Việc khai thác bền vững không chỉ góp phần bảo vệ đa dạng sinh học mà còn mở ra cơ hội phát triển kinh tế xanh, nâng cao vị thế của dược liệu Việt Nam trên thị trường quốc tế.
Các chính sách mới thể hiện quyết tâm mạnh mẽ của Chính phủ trong việc chuyển đổi từ "khai thác tự nhiên" sang "phát triển có quy hoạch và công nghệ".
Để thực hiện hiệu quả, cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế tài chính, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư, tăng cường kiểm soát thị trường dược liệu nhập khẩu và nhân rộng mô hình trồng dược liệu gắn với bảo tồn.
Song song đó, việc xây dựng chuỗi giá trị khép kín từ trồng – chế biến – phân phối – xuất khẩu sẽ là chìa khóa giúp Việt Nam chủ động, bền vững và nâng cao giá trị của ngành dược liệu trong giai đoạn tới.

Nguồn: https://suckhoedoisong.vn/4-nhom-giai-phap-then-chot-thuc-day-khai-thac-ben-vung-tai-nguyen-duoc-lieu-tai-viet-nam-169251104101837509.htm