Trong khi nhiều quốc gia phương Tây đã nhanh chóng thích nghi, thậm chí biến chuyển đổi số thành cơ hội tăng trưởng, thì báo chí ở nhiều nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, vẫn đang “từ tốn” giữa “bao cấp ngân sách” và nguy cơ bị bỏ lại phía sau.
Sự chuyển mình thành công của báo chí phương Tây
Sau khủng hoảng tài chính 2008 khiến quảng cáo sụt giảm mạnh, nhiều tờ báo phương Tây như The New York Times, The Guardian hay Financial Times buộc phải tìm kiếm mô hình kinh doanh mới để tồn tại và tăng trưởng.
Hiện nay, The New York Times đã chuyển trọng tâm từ quảng cáo sang người đọc, với hơn 10 triệu thuê bao trả phí (số liệu 2024), chiếm hơn 67% tổng doanh thu. Báo Le Monde (Pháp) hiện có hơn 580.000 người đăng ký trực tuyến, tăng hơn gấp đôi chỉ trong 5 năm, nhờ chiến lược tập trung vào nội dung gốc, tin điều tra và trải nghiệm người dùng.
Một trong những yếu tố thành công then chốt là dữ liệu và cá nhân hóa trải nghiệm thông qua áp dụng công nghệ dữ liệu và trí tuệ nhân tạo (AI) để phân tích hành vi độc giả. Financial Times đã đầu tư vào hệ thống “Lantern” - nền tảng phân tích hành vi người dùng theo thời gian thực, giúp họ quyết định thời điểm tốt nhất để đề xuất gói thuê bao. Từ năm 2017 đến 2022, tỉ lệ giữ chân thuê bao của Financial Times đạt 78% - một con số đáng mơ ước với báo chí số.
Trong khi đó, The Guardian ứng dụng công nghệ gợi ý nội dung dựa trên hành vi người đọc để giữ chân người dùng, đồng thời duy trì mô hình “miễn phí - đóng góp tự nguyện” với hơn 1,5 triệu người tài trợ thường xuyên.
Báo chí phương Tây chú trọng phát triển sản phẩm đa nền tảng để mở rộng tầm ảnh hưởng. Hoạt động này không chỉ số hóa quy trình xuất bản, mà còn đa dạng hóa định dạng: Podcast, bản tin email (newsletter), video YouTube, ứng dụng mobile chuyên biệt, thậm chí triển khai mô hình tương tác AR/VR trong kể chuyện báo chí (The Washington Post là ví dụ điển hình). Theo một khảo sát của Reuters Institute năm 2023, 42% người đọc tại Anh và Mỹ tiếp cận tin tức qua podcast ít nhất 1 lần/tuần, và hơn 35% độc giả trẻ (18 - 35 tuổi) ưu tiên video ngắn hoặc bản tin qua email hơn là báo viết.
Tự chủ biên tập, minh bạch tài chính là một khía cạnh quan trọng. Khác với báo chí công lập ở nhiều nước, các tòa soạn lớn của Âu - Mỹ vận hành như doanh nghiệp truyền thông tự chủ. Họ minh bạch tài chính, cạnh tranh khốc liệt về chất lượng và tốc độ. Các báo như Die Zeit (Đức), El País (Tây Ban Nha), hay Aftenposten (Na Uy) không chỉ là tổ chức thông tin mà còn đóng vai trò như nhà phân tích chính sách, đối trọng với chính phủ và là tiếng nói của xã hội, quần chúng.
Báo chí Việt Nam và những trở lực trong cuộc cách mạng số
Báo chí Việt Nam trong những năm qua đã có những bước tiến trong việc áp dụng công nghệ số, nhưng chuyển đổi số trong ngành báo chí vẫn còn gặp nhiều thách thức. Các tòa soạn báo chí lớn như Tuổi Trẻ, Thanh Niên, VnExpress đang nỗ lực chuyển mình, nhưng tốc độ và hiệu quả không đồng đều. Theo một khảo sát của Viện Nghiên cứu Báo chí và Truyền thông (2022), chỉ 12% người làm báo ở Việt Nam cho biết tòa soạn có “chiến lược chuyển đổi số rõ ràng”.
Việt Nam hiện có hơn 77 triệu người dùng internet, chiếm 79% dân số, và khoảng 68 triệu người dùng mạng xã hội. Trong khi đó, phần lớn cơ quan báo chí vẫn chưa có chiến lược rõ ràng về số hóa nội dung. Theo số liệu của Bộ Thông tin và Truyền thông (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ), năm 2023 chỉ có 35% cơ quan báo chí xây dựng được hệ thống phân tích dữ liệu độc giả; chưa đến 20% có chiến lược sản xuất nội dung chuyên biệt cho nền tảng di động cho thấy hạ tầng số hóa còn chậm.
Hơn 90% cơ quan báo chí ở Việt Nam hiện nay là đơn vị sự nghiệp công lập, trong đó phần lớn ngân sách đến từ nguồn hỗ trợ của nhà nước. Điều này tạo ra ba hệ quả lớn: Thứ nhất là thiếu động lực đổi mới do không phải cạnh tranh sống còn về tài chính, nhiều cơ quan báo chí chưa đầu tư vào đội ngũ số, dữ liệu hay đổi mới sản phẩm. Thứ hai là hạn chế về tự chủ biên tập: Nguồn thu phụ thuộc ngân sách khiến việc sản xuất nội dung điều tra, phản biện còn dè dặt. Và hạn chế thứ ba là lãng phí và chồng chéo nội dung: Cùng một sự kiện, hàng chục báo cùng khai thác giống nhau, làm tăng chi phí xã hội và giảm giá trị độc lập của báo chí.
Sự phát triển của mạng xã hội là một xu hướng làm xói mòn vị thế trung tâm của báo chí chính thống. Với khả năng cá nhân hóa và tốc độ lan truyền nhanh, đang chiếm ưu thế, TikTok và Facebook hiện là nguồn tiếp cận tin tức chủ yếu của người Việt dưới 30 tuổi. Thống kê từ Google năm 2023 cho thấy, hơn 68% lượt đọc báo điện tử ở Việt Nam đến từ nền tảng trung gian (Google, Facebook), thay vì truy cập trực tiếp vào trang báo. Điều này khiến báo chí mất cả độc giả lẫn dữ liệu - tài sản quý nhất trong nền kinh tế số.
Đề xuất chiến lược chuyển đổi số cho báo chí Việt Nam
Việt Nam cần mạnh tay hơn nữa để giảm dần trợ cấp ngân sách với các cơ quan báo chí không thiết yếu. Thay vào đó, chỉ nên bảo trợ cho báo chí công ích (tin thiết yếu, pháp luật, thông tin địa phương) với cơ chế kiểm soát độc lập.
Tại Việt Nam, báo chí vẫn chủ yếu phụ thuộc vào nguồn thu từ quảng cáo, đặc biệt là quảng cáo trực tuyến. Các nền tảng như Facebook, Google chiếm lĩnh thị trường quảng cáo số, khiến các tòa soạn khó khăn trong việc duy trì sự ổn định tài chính từ quảng cáo. Mặc dù một số báo điện tử đã thử nghiệm mô hình paywall (tường phí), nhưng mô hình này chưa thực sự phổ biến do thói quen đọc miễn phí của độc giả Việt Nam vẫn rất mạnh. Cần khuyến khích các tòa soạn xây dựng mô hình kinh doanh tự chủ, gồm: Gói thuê bao trả phí (paywall linh hoạt); sản phẩm thương mại hóa (sách, hội thảo, đào tạo); tài trợ từ cộng đồng (crowdfunding); hợp tác nội dung với doanh nghiệp (native content).
Chính phủ cần có chính sách tín dụng ưu đãi, quỹ hỗ trợ chuyển đổi số báo chí. Các cơ quan báo chí cần chủ động xây dựng hệ thống: Phân tích dữ liệu người dùng theo thời gian thực; hệ thống cá nhân hóa nội dung (AI-based recommendation); nền tảng sản xuất và quản lý tin đa nền tảng (newsroom hội tụ); ứng dụng chống tin giả, kiểm chứng nguồn.
Cần xây dựng khung pháp lý phân biệt rõ giữa các thành phần như Báo chí công ích (được bảo trợ), Báo chí chuyên nghiệp (hoạt động như doanh nghiệp thông tin) và Nội dung số cá nhân (blogger, KOLs). Đồng thời cũng cần mở rộng quyền tự chủ biên tập, giảm can thiệp hành chính, hạn chế tác động từ các tổ chức kinh tế, minh bạch hóa chi tiêu công trong ngành báo chí, để tránh tình trạng “đầu tư dàn trải - hiệu quả thấp”.
Chuyển đổi số không chỉ là xu hướng - mà là điều kiện sinh tồn của báo chí trong thế kỷ XXI. Với vai trò không thể thay thế trong kiến tạo niềm tin, minh bạch hóa xã hội và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, báo chí Việt Nam cần một cuộc cải cách sâu rộng và quyết liệt. Nếu không hành động ngay hôm nay, báo chí có nguy cơ bị đẩy ra rìa trong cuộc chơi thông tin - nơi dữ liệu, công nghệ và niềm tin độc giả là ba yếu tố then chốt quyết định sự tồn tại. Khi báo chí mạnh, nền kinh tế mạnh. Khi báo chí chậm, toàn bộ xã hội sẽ phải trả giá.
Muốn tồn tại và phát triển trong thời đại số, báo chí Việt Nam cần chuyển đổi toàn diện về tư duy, công nghệ, nội dung và tổ chức - không chỉ để thích ứng, mà còn để dẫn dắt, định hướng dư luận và bảo vệ vai trò của báo chí chính thống.
Nguồn: https://hanoimoi.vn/bao-chi-viet-nam-co-hoi-va-thach-thuc-trong-ky-nguyen-so-706145.html
Bình luận (0)