Cuộc cạnh tranh đất hiếm trên toàn cầu

(Dân trí) - Cuộc cạnh tranh đất hiếm trên toàn cầu đang trở thành một trong những thách thức địa chính trị và kinh tế, an ninh quan trọng nhất của thế kỷ 21.

LTS: Thế giới đang chứng kiến sự dịch chuyển mạnh mẽ khi các cường quốc như Hoa Kỳ, EU, Úc và Nhật Bản đồng loạt hành động nhằm giành lại quyền tự chủ về đất hiếm. Cuộc đua không chỉ là mở lại mỏ hay tìm nguồn cung mới, mà còn hướng tới công nghệ tái chế, phát triển vật liệu thay thế và xây dựng liên minh chiến lược.

Bài viết của Tiến sĩ Hà Huy Ngọc, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách, Chiến lược Kinh tế địa phương và Lãnh thổ (Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới), sẽ mang đến cái nhìn toàn diện về cuộc cạnh tranh quanh loại nguyên liệu thiết yếu cho công nghệ cao này.

Đất hiếm rất cần cho công nghệ cao và đặc biệt là quá trình chuyển đổi sang năng lượng xanh, chẳng hạn như pin xe điện, động cơ tua bin gió và thiết bị điện tử tiên tiến.

Nỗ lực nhanh chóng bắt kịp tốc độ tiến bộ công nghệ khiến vấn đề về tính ổn định và an ninh của chuỗi cung ứng đất hiếm trở thành ưu tiên chiến lược của nhiều quốc gia.

Các công nghệ tương lai quan trọng như trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ lượng tử, năng lượng xanh tái tạo, xe điện, sản xuất chip tiên tiến và chiến tranh hiện đại đều phụ thuộc vào đất hiếm theo nhiều cách khác nhau.

Bức tranh toàn cảnh về thị trường đất hiếm

Hoạt động sản xuất và cung ứng đất hiếm trên thị trường toàn cầu hiện phần lớn do Trung Quốc kiểm soát, đặt ra thách thức lớn đối với toàn cầu.

Chính sách và đầu tư chủ động vào lĩnh vực đất hiếm trong nhiều thập kỷ đã giúp Trung Quốc khẳng định vị thế dẫn đầu trên thị trường toàn cầu về cả khai thác, cũng như chế biến đất hiếm và quan trọng nhất là trở thành quốc gia đi đầu về nghiên cứu và ứng dụng công nghiệp các công nghệ “ngách” liên quan.

Sự phụ thuộc lớn của thế giới vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc, vốn chiếm hơn 80% thị phần toàn cầu, đang làm gia tăng những rủi ro địa chính trị. Việc quốc gia này giữ vai trò trung tâm trong cả khai thác lẫn chế biến giúp họ có ảnh hưởng đáng kể đến chuỗi cung ứng, giá cả và định hình xu hướng phát triển công nghệ, kinh tế trên phạm vi quốc tế.

Vì những lý do này, Liên minh châu Âu và các nước phương Tây khác gần đây đặc biệt nỗ lực giảm phụ thuộc vào chuỗi cung ứng đất hiếm do Trung Quốc thống trị và đã triển khai các bước tìm kiếm nguồn cung thay thế, đầu tư vào các công nghệ mới và các kế hoạch dự trữ chiến lược.

"Đế chế" số 1 thế giới về đất hiếm

Trung Quốc đã tham gia khá sớm vào lĩnh vực đất hiếm, bắt đầu từ những năm 1950, nhưng phải đến những năm 1980, lĩnh vực này mới được chú ý đặc biệt khi Đặng Tiểu Bình, người khởi xướng cải cách và mở cửa của Trung Quốc, đã thúc đẩy các cải cách kinh tế nhằm phát triển công nghiệp và công nghệ, làm nổi bật tầm quan trọng chiến lược của đất hiếm cả trong ngắn hạn và dài hạn.

Kể từ những năm 1990, Bắc Kinh đã đầu tư lớn vào khai thác tài nguyên đất hiếm, cơ sở hạ tầng liên quan và công nghệ, hiện đại hóa các mỏ lớn, chẳng hạn như mỏ Bayan Obo, là một trong những nơi có trữ lượng đất hiếm lớn nhất thế giới.

Hiện nay, Trung Quốc là quốc gia đứng đầu về khai thác đất hiếm, cung cấp khoảng 80% sản lượng toàn cầu. Lợi thế này càng thể hiện rõ hơn trong lĩnh vực khai thác các nguyên tố đất hiếm loại nặng, vốn khó tiếp cận và đòi hỏi công nghệ chế biến phức tạp.

Ngoài khai thác, Trung Quốc cũng nắm giữ vai trò then chốt trong khâu chế biến và tinh chế đất hiếm. Năm 2023, nước này sản xuất khoảng 140.000 tấn, vượt xa các nhà cung cấp lớn khác như Hoa Kỳ và Úc.

Chính phủ Trung Quốc đồng thời áp dụng các biện pháp quản lý như hạn ngạch và quy định xuất khẩu, qua đó ảnh hưởng đáng kể đến nguồn cung và giá cả đất hiếm trên thị trường quốc tế.

Kiểm soát độc quyền

Một yếu tố quan trọng để củng cố vị thế của Trung Quốc trong lĩnh vực đất hiếm là sự kiểm soát của chính quyền trung ương.

Ngay từ những năm 1990, chính phủ Trung Quốc đã coi đất hiếm là yếu tố chiến lược cần được bảo vệ.

Việc bảo vệ của nhà nước có nghĩa là các công ty có vốn nước ngoài không được tham gia khai thác và chế biến đất hiếm. Từ năm 2010, Trung Quốc đã đẩy mạnh phát triển lĩnh vực đất hiếm và cải thiện khuôn khổ pháp lý quốc gia.

Chính phủ đã tập trung hạn chế hoạt động khai thác bất hợp pháp và buôn bán đất hiếm tại Trung Quốc. Ngoài ra, các hạn chế xuất khẩu, hạn ngạch và thuế quan đã được áp dụng đối với cả đá và thành phẩm.

Trung Quốc cũng đã bắt đầu xây dựng các kho dự trữ đất hiếm chiến lược bảo đảm quyền kiểm soát đối với thị trường toàn cầu. Cách tiếp cận này cho phép Trung Quốc duy trì lợi thế cạnh tranh và ảnh hưởng đến nguồn cung và giá cả của đất hiếm trên thị trường toàn cầu.

Đất hiếm đóng vai trò quan trọng trong ngành công nghệ cao (Ảnh minh hoạ: DT).

Ngoài ra, các doanh nghiệp nhà nước đặc biệt được khuyến khích đầu tư mạnh vào nghiên cứu và phát triển để cải thiện các công nghệ khai thác và tăng hiệu quả sản xuất. Sự can thiệp của Chính phủ và khả năng cung cấp nguồn lực ổn định đã tạo ra lợi thế công nghệ so với các đối thủ cạnh tranh tiềm năng.

Bên cạnh đó, Trung Quốc đã đưa ra những quy định pháp lý quản lý nghiêm ngặt đối với đất hiếm, gây tác động lớn đến các quốc gia khác.

Vào tháng 12/2023, quốc gia này đã ban hành quyết định "Danh mục các công nghệ bị cấm, hạn chế xuất khẩu từ Trung Quốc" trong đó nêu rõ: Áp dụng các hạn chế đối với việc xuất khẩu các công nghệ khai thác và tinh chế đất hiếm; áp dụng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu nghiêm ngặt đối với công nghệ tổng hợp và quy trình khai thác đất hiếm….

Tiếp đến, vào tháng 6/2024, Hội đồng Nhà nước Trung Quốc đã phê duyệt các hướng dẫn mới điều chỉnh ngành công nghiệp đất hiếm. Các hướng dẫn nhấn mạnh nhiều nội dung như: Tài nguyên đất hiếm thuộc sở hữu nhà nước; Bộ Công nghiệp và Công nghệ thông tin chịu trách nhiệm phát triển ngành công nghiệp đất hiếm; chỉ những công ty do Chính phủ phê duyệt mới được khai thác và chế biến đất hiếm;…

Đối sách của các quốc gia

Trong bối cảnh Trung Quốc giữ vai trò chủ đạo trong lĩnh vực đất hiếm, các quốc gia phương Tây gần đây đã triển khai nhiều quyết định và sáng kiến nhằm đa dạng hóa chuỗi cung ứng. Những nỗ lực này bao gồm xây dựng kho dự trữ chiến lược, phát triển các giải pháp công nghệ thay thế, đầu tư vào hoạt động khai thác và tinh chế, tăng cường hợp tác quốc tế trong nghiên cứu, cũng như tìm kiếm các vật liệu có thể thay thế đất hiếm trong một số lĩnh vực ứng dụng.

Để giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc, Hoa Kỳ đặc biệt chú trọng các nguồn và công nghệ thay thế.

Một trong những ví dụ nổi bật về sự phục hồi của ngành công nghiệp địa phương là sự khôi phục hoạt động của mỏ Mountain Pass ở California vào năm 2017, đã được công ty Vật liệu MP mua lại.

Đây là mỏ đất hiếm duy nhất hoạt động tại Hoa Kỳ, đi vào hoạt động vào năm 1952 và từng là nhà cung cấp đất hiếm hàng đầu thế giới. Mỏ đã đóng cửa vào năm 2002 do sự cạnh tranh khốc liệt từ hoạt động khai thác và chế biến giá rẻ ở Trung Quốc.

Ngoài mỏ đất hiếm này, Chính phủ Hoa Kỳ đã đầu tư nguồn lực tài chính để mở nhà máy chế biến đất hiếm đầu tiên tại Hoa Kỳ, lần đầu tiên cho phép chế biến một phần sản lượng khai thác ở trong nước mà không cần chuyển sang Trung Quốc.

Chính phủ Hoa Kỳ và khu vực tư nhân cũng đang đầu tư mạnh vào hoạt động nghiên cứu và phát triển công nghệ tái chế.

Ví dụ, Trung tâm Đổi mới vật liệu quan trọng (trước đây là Viện Vật liệu quan trọng, CMI) được Bộ Năng lượng tài trợ, đang đi đầu về phát triển các phương pháp khai thác đất hiếm bền vững về mặt kinh tế và môi trường, chẳng hạn như thu hồi đất hiếm từ rác thải điện tử và tìm kiếm các nguồn thay thế có thể làm giảm nhu cầu nhập khẩu từ Trung Quốc trong một số lĩnh vực công nghệ nhất định.

Khu vực mỏ than cũ ở bang Wyoming (Mỹ) ẩn chứa một lượng đất hiếm khổng lồ trị giá khoảng 37 tỷ USD (Ảnh: Wall Street Journal).

Vào tháng 9 năm 2024, Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ đã công bố tài trợ 4,22 triệu USD cho Rare Earth Salts, công ty tham gia vào hoạt động thu hồi đất hiếm như terbi bằng cách tái chế bóng đèn huỳnh quang.

Do rủi ro địa chính trị và khả năng gián đoạn chuỗi cung ứng trong tương lai, Hoa Kỳ cũng tăng cường kho dự trữ chiến lược, bao gồm cả kho dự trữ đất hiếm. Kho dự trữ quốc phòng quốc gia (NDS) do Cơ quan hậu cần quốc phòng (DLA) quản lý, đã tích trữ các khoáng sản quan trọng, được coi là quan trọng đối với an ninh quốc gia.

Úc đầu tư công nghệ khai thác mỏ

Úc với tư cách là một trong những quốc gia hàng đầu thế giới về tài nguyên đất hiếm, chính phủ chú trọng phát triển năng lực khai thác và chế biến để trở thành “người chơi chính” trên thị trường đất hiếm toàn cầu.

Vì Australia có nguồn tài nguyên dồi dào và ngành công nghiệp khai khoáng khá phát triển.

Trữ lượng oxit đất hiếm của Australia theo ước tính đạt khoảng 3,2 triệu tấn. Do đó, Australia đang đóng vai trò ngày càng quan trọng trên thị trường toàn cầu với tư cách là một trong những quốc gia xuất khẩu hàng đầu, nhưng vẫn chưa đạt đến quy mô của ngành công nghiệp Trung Quốc.

Australia có một số công ty hoạt động trên quy mô toàn cầu, đang đi đầu trong việc phát triển ngành công nghiệp khoáng sản của quốc gia.

Một trong số đó là công ty đất hiếm Lynas, nhà sản xuất đất hiếm lớn nhất và có các mỏ và cơ sở chế biến ở nước ngoài.

Một công ty khác là Iluka Resources, tích cực phát triển các dự án chế biến để củng cố vị thế trong ngành công nghiệp đất hiếm. Công ty Vật liệu chiến lược Australia cũng đang nhanh chóng mở rộng hoạt động, đặc biệt chú ý đến cải thiện các công nghệ liên quan.

Nhận thấy tầm quan trọng của các vật liệu thiết yếu đối với an ninh kinh tế và quốc gia, Chính phủ Australia đã khởi xướng một loạt các biện pháp chính sách để thúc đẩy phát triển ngành công nghiệp này.

Năm 2023, Australia đã sửa đổi Chiến lược Khoáng sản quan trọng giai đoạn 2023 - 2030, trong đó nêu rõ các lĩnh vực ưu tiên để nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia trên thị trường toàn cầu.

Chiến lược cũng đề cập đến việc phát triển hạ tầng và tăng cường hợp tác công - tư nhằm tăng năng lực của quốc gia trong lĩnh vực khoáng sản quan trọng. Công ty Đất hiếm Lynas điều hành mỏ Mt. Weld cũng đã khai thác được 19.000 tấn oxit đất hiếm vào năm 2023.

Để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng, chính phủ Australia đã phân bổ thêm 2 tỷ đô la Úc cho chiến lược này, nâng tổng số tiền lên 6 tỷ đô la Úc.

Ukraine được cho là sở hữu nguồn tài nguyên đất hiếm dồi dào (Ảnh: Getty).

Liên minh châu Âu giảm bớt phụ thuộc nguồn cung từ Trung Quốc

Mặc dù có tiến bộ về công nghệ và những nỗ lực to lớn ban đầu trong lĩnh vực công nghệ xanh, EU không thể tự hào về trữ lượng đất hiếm hoặc cơ sở công nghiệp vững mạnh.

EU đang tích cực xây dựng các chiến lược để giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc. Theo Hội đồng châu Âu, Trung Quốc cung cấp 100% các nguyên tố đất hiếm loại nặng cho EU. Rủi ro liên quan đến việc cung cấp cho EU nhiều nguyên liệu thô quan trọng khác, thay đổi khá mạnh.

Liên minh này đã nhận ra tầm quan trọng và ý nghĩa trong tương lai của đất hiếm từ khá sớm.

Năm 2008, EU đã khởi động Sáng kiến nguyên liệu thô (RMI) để đảm bảo nguồn cung nguyên liệu bền vững cho nền kinh tế EU.

Sáng kiến này được đưa ra như một phản ứng trước những lo ngại ngày càng tăng về sự phụ thuộc lớn của ngành công nghiệp châu Âu vào nhập khẩu nguyên liệu thô từ các nước thứ ba như Trung Quốc.

RMI đưa ra các biện pháp toàn diện để tăng cường an ninh chuỗi cung ứng nguyên liệu thô, củng cố các nguồn cung cấp trong nội bộ EU và mở rộng hợp tác quốc tế.

Cùng với Sáng kiến Nguyên liệu thô, Uỷ ban châu Âu (EC) đã lập danh sách các nguyên liệu thô quan trọng.

Danh sách Nguyên liệu thô quan trọng đầu tiên được công bố vào năm 2011, bao gồm 14 mục, đề cập đến một nhóm các nguyên tố đất hiếm, đặc biệt nhấn mạnh đến những rủi ro phát sinh từ mức độ phụ thuộc cao vào nguồn cung khi phần lớn sản lượng đất hiếm toàn cầu đến từ Trung Quốc.

Một số quốc gia trong EU như Thụy Điển, Đan Mạch, Phần Lan và Hy Lạp có triển vọng về nguồn tài nguyên đất hiếm dồi dào.

Greenland cũng được coi là có trữ lượng lớn các nguyên liệu thô quan trọng, bao gồm urani và thori, nhưng chính quyền địa phương đã áp đặt lệnh hạn chế nghiêm ngặt đối với cả hoạt động khai thác và thăm dò địa chất.

Thụy Điển có thể giúp EU giảm sự phụ thuộc vào bên ngoài. Mỏ Norra Kärr có hàm lượng đất hiếm cao và theo tuyên bố của Leading Edge Materials Corp, công ty đã đệ đơn lên EC để dự án Norra Kärr được xem là “dự án chiến lược và có thể đóng góp vào an ninh nguồn cung đất hiếm của châu Âu trong nhiều thập kỷ tới”.

Trung Quốc thống trị về đất hiếm (Ảnh: AFP).

Ngoài ra, những khám phá địa chất mới tại khu vực Kiruna của Thụy Điển cũng mới được phát hiện. Trong khi đó, vào tháng 6 năm ngoái, Na Uy cũng thông báo đã tìm ra mỏ kim loại đất hiếm lớn nhất châu Âu.

Nhật Bản tìm vật liệu thay thế

Trái ngược với các quốc gia giàu tài nguyên như Hoa Kỳ, Nhật Bản không có trữ lượng đất hiếm lớn.

Thay vào đó, để bảo vệ các ngành công nghiệp, quốc gia này dựa vào đổi mới sáng tạo, vật liệu thay thế và các quan hệ đối tác quốc tế chiến lược. Dù nổi tiếng là quốc gia đổi mới sáng tạo và tiến bộ công nghệ, tuy nhiên, Nhật Bản không thể tự hào về trữ lượng đất hiếm và hoàn toàn phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu.

Nhật Bản đã nhập khẩu tới 90% tổng lượng đất hiếm cần có từ Trung Quốc.

Để ứng phó, chính phủ Nhật Bản đã đưa ra một gói tài chính trị giá 100 tỷ yên và các biện pháp khác nhằm phát triển công nghệ và hỗ trợ đầu tư vào thiết bị để giảm sử dụng đất hiếm; phát triển công nghệ sử dụng vật liệu thay thế; thúc đẩy tái chế đất hiếm thông qua hỗ trợ đầu tư vào các cơ sở tái chế, cũng như phát triển các công nghệ tái chế hiệu quả hơn.

Gói tài chính này còn dành một phần cho phát triển mỏ và mua lại cổ phần tại các mỏ đất hiếm ở Australia và các quốc gia khác. Năng lực bảo lãnh vay và đầu tư vốn cổ phần của các tổ chức chính phủ đã được tăng cường đáng kể.

Bên cạnh đó Tokyo tiếp tục nỗ lực theo đuổi chiến lược đa dạng hóa chuỗi cung ứng. Một yếu tố quan trọng của chiến lược này là đầu tư vào các nước Đông Nam Á như Việt Nam; trong đó Nhật Bản đang hợp tác với chính quyền địa phương và các công ty để phát triển ngành công nghiệp đất hiếm.

Ngoài ra, Nhật Bản còn hỗ trợ các dự án hạ tầng tại các quốc gia Đông Nam Á để tối ưu hóa công nghệ khai thác và chế biến khoáng sản.

Nhật Bản cũng đã ký kết các hợp đồng dài hạn với các quốc gia khác như Australia về việc cung cấp đất hiếm nhằm tăng tối đa tính an toàn, khả năng phục hồi và độ tin cậy của chuỗi cung ứng.

Nguồn: https://dantri.com.vn/khoa-hoc/cuoc-canh-tranh-dat-hiem-tren-toan-cau-20250925151603671.htm