Đổi mới mô hình tăng trưởng: Động cơ mới để đi xa

Từ sau cuộc bất ổn kinh tế 2008–2009, Chính phủ đã nhiều lần khởi động các chương trình tái cơ cấu nền kinh tế, khơi lại câu chuyện đổi mới mô hình tăng trưởng.

Đến năm 2021, Nghị quyết 31/2021/QH15, Quốc hội chính thức đặt mục tiêu: “Cơ cấu lại nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng bảo đảm ổn định vĩ mô, nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh dựa trên khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và nguồn nhân lực chất lượng cao.”

Theo Nghị quyết, năng suất lao động (NSLĐ) bình quân phải tăng trên 6,5%/năm, năng suất các nhân tố tổng hợp (TFP) đóng góp 45% GDP, hướng tới 1,5 triệu doanh nghiệp, và kinh tế số đạt 20% GDP vào năm 2025. Đó là những chỉ tiêu thể hiện tham vọng vươn lên nhóm nước có thu nhập trung bình cao.

Nhưng thực tế cho thấy, khoảng cách giữa nghị quyết và cuộc sống vẫn còn khoảng cách.

Một nền kinh tế muốn “chạy nhanh” mà động cơ vẫn yếu, nhiên liệu vẫn đắt, công nghệ vẫn cũ – thì không thể bứt phá. Ảnh: Nam Khánh

Theo Báo cáo của Chính phủ do Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc trình bày trước Quốc hội ngày 20/10, trong 27 chỉ tiêu của Nghị quyết, đến nay chỉ có 10 chỉ tiêu có khả năng hoàn thành, 9 chỉ tiêu khó đạt, và 4 chỉ tiêu được dự báo không hoàn thành.

Chính phủ nhìn nhận thẳng: “Cơ cấu kinh tế và mô hình tăng trưởng chuyển dịch chưa mạnh; khu vực tư nhân phát triển còn hạn chế; năng suất lao động chưa đáp ứng yêu cầu của giai đoạn mới.”

Ủy ban Kinh tế và Tài chính của Quốc hội, qua báo cáo thẩm tra do Chủ nhiệm Phan Văn Mãi trình bày, cũng chỉ rõ: mô hình tăng trưởng vẫn chậm chuyển đổi, vẫn chủ yếu dựa vào vốn và lao động; trong khi các động lực bền vững như đổi mới sáng tạo, khoa học – công nghệ, kinh tế tri thức chưa đóng góp đáng kể. Chính sự lệ thuộc này khiến Việt Nam chưa thể chuyển dịch tăng trưởng theo chiều sâu, và nguy cơ mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình ngày càng rõ ràng.

Động cơ cũ

Nhìn lại chặng đường dài đã qua, Báo cáo tổng kết 40 năm đổi mới phục vụ Đại hội XIV ghi nhận bước tiến lớn về nhận thức: Việt Nam đã xác định phải chuyển từ tăng trưởng theo “chiều rộng” sang “chiều sâu”, dựa vào khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, gắn với kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, công nghệ số, trí tuệ nhân tạo.

Nhưng cùng lúc, báo cáo này cũng thừa nhận: “Công nghiệp hoá, hiện đại hoá gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng và cơ cấu lại nền kinh tế chưa đạt được mục tiêu đề ra.” Mục tiêu trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại vào năm 2020 không hoàn thành; tốc độ tăng trưởng có xu hướng suy giảm theo chu kỳ 10 năm; năng suất, hiệu quả, sức cạnh tranh đều thấp; ba đột phá chiến lược – thể chế, hạ tầng, nhân lực – vẫn chưa đạt kỳ vọng.

Những con số ấy không chỉ là đánh giá kỹ thuật, mà là một lời cảnh báo thể chế: chúng ta vẫn đang tăng trưởng bằng những động lực cũ, trong khi thế giới đã chuyển sang mô hình dựa trên dữ liệu, năng lượng sạch và đổi mới sáng tạo.

Dự thảo Báo cáo chính trị Đại hội XIV còn nhấn mạnh thêm: “Hoàn thiện thể chế phát triển còn chậm; nhiều luật, cơ chế, chính sách còn chồng chéo; năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế còn thấp; ICOR vẫn cao (6,9); đổi mới mô hình tăng trưởng gắn với cơ cấu lại nền kinh tế còn chậm; khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo chưa trở thành động lực chính.”

Một nền kinh tế muốn “chạy nhanh” mà động cơ vẫn yếu, nhiên liệu vẫn đắt, công nghệ vẫn cũ – thì không thể bứt phá.

Động lực mới

Theo Dự thảo Báo cáo chính trị Đại hội XIV, Việt Nam sẽ “xác lập mô hình tăng trưởng mới, cơ cấu lại nền kinh tế, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, lấy khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số làm động lực chính.”

Mục tiêu là nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và giá trị gia tăng của nền kinh tế, tạo ra sức sản xuất mới với trọng tâm là kinh tế dữ liệu, kinh tế số, kinh tế xanh, năng lượng mới và vật liệu mới; hình thành các cực tăng trưởng và đặc khu kinh tế thế hệ mới ngang tầm khu vực.

Tuy nhiên, để đạt được tăng trưởng hai con số như mục tiêu đặt ra, bài toán vốn là thách thức cực lớn. Theo tính toán của Bộ Tài chính cho một tọa đàm của Ban Kinh tế Trung ương, để tăng thêm 2,5–4 điểm phần trăm GDP so với hiện nay (khi năng suất chưa có đột phá), tổng đầu tư cần huy động phải tăng từ 32,1% lên 41,5% GDP vào năm 2030, tương đương 1.774 tỷ USD trong giai đoạn 2025–2030 – tức khoảng 262–296 tỷ USD mỗi năm.

Trong đó, đầu tư công cần khoảng 457–528 tỷ USD, FDI khoảng 239–271 tỷ USD, và đầu tư tư nhân trong nước cần huy động tới 876–975 tỷ USD.

Nếu đầu tư công chỉ đạt khoảng 75% yêu cầu, tăng trưởng GDP có thể giảm 1,63–3,9 điểm phần trăm, đặc biệt nặng ở công nghiệp (-4,1 điểm) và xây dựng (-8,9 điểm).

Báo cáo cảnh báo: mức huy động đầu tư công cao sẽ gây áp lực lớn cho cân đối tài khóa; nguồn vay bên ngoài bị hạn chế do căng thẳng thương mại toàn cầu; trái phiếu Chính phủ có thể “lấn át” vốn tư nhân; tăng thu ngân sách thường xuyên sẽ triệt tiêu cầu tiêu dùng; còn huy động qua các khoản thu một lần từ đất đai, hạ tầng, bất động sản sẽ tạo bất ổn cho thị trường.

Nói cách khác, tăng trưởng bằng vốn sẽ không bền và ngày càng đắt đỏ. Còn tăng trưởng bằng tri thức và thể chế mới là con đường duy nhất để Việt Nam thoát khỏi bẫy năng suất thấp.

Đổi mới từ cách tiếp cận mới

Từ Nghị quyết 31/2021/QH15 đến Báo cáo tổng kết 40 năm Đổi mới, rồi đến Dự thảo báo cáo chính trị Đại hội XIV, tinh thần xuyên suốt vẫn là: phải đổi mới mô hình tăng trưởng. Nhưng nếu không thay đổi cách vận hành thể chế, thì “động lực mới” sẽ khó được khởi động, khơi thông.

Muốn đổi mô hình tăng trưởng, phải bắt đầu từ cách phân bổ nguồn lực: Nhà nước không thể vừa làm trọng tài, vừa làm người chơi. Khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo phải được xem như một hạng mục đầu tư chiến lược trong ngân sách, chứ không chỉ là phong trào. Thể chế đất đai và thị trường vốn phải được cải cách để mở đường cho khu vực tư nhân – động lực tăng trưởng quan trọng nhất – được phát huy. Và quan trọng nhất, phân cấp – phân quyền gắn với trách nhiệm giải trình phải trở thành thực chất, để các địa phương năng động có thể hình thành những cực tăng trưởng thật, chứ không phải những khẩu hiệu hành chính.

Như vậy, chúng ta không thể tăng tốc bằng động cơ đã cũ, và càng không thể công nghiệp hoá bằng cách huy động thêm vàng hay kéo dài tuổi hưu.

Một nền kinh tế muốn bứt phá không thể trông vào “nguồn lực nhàn rỗi trong dân” hay “sức lao động thêm vài năm”, mà phải dựa vào nguồn lực trí tuệ và thể chế – thứ duy nhất có thể tạo ra năng suất mới và giá trị mới.

Nếu tri thức, khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo không trở thành nền tảng, thì “tăng trưởng hai con số” có khả năng diễn ra trong vài năm chứ khó kéo dài trong dài hạn, như mục tiêu mong muốn.

Đổi mới mô hình tăng trưởng, xét đến cùng, không phải là thay đổi chỉ tiêu GDP, mà là đổi mới tư duy phát triển, nơi nhà nước kiến tạo môi trường cho sáng tạo, doanh nghiệp được cởi trói, và người dân được khơi dậy năng lực thật sự của mình.

Bình luận (0)