Đổi mới sáng tạo - chìa khóa phát triển nông nghiệp xanh và bền vững

Đổi mới sáng tạo đang trở thành động lực trung tâm giúp nông nghiệp Việt Nam chuyển mình sang mô hình xanh, hiện đại và bền vững.

Cần phát triển nông nghiệp theo hướng công nghệ cao

Trong gần 4 thập kỷ, nông nghiệp Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu quan trọng, đóng góp lớn vào an ninh lương thực và tăng trưởng kinh tế quốc gia. Năm 2024, kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt 62,4 tỷ USD, tăng 18,5% so với năm trước, xác lập mức thặng dư thương mại kỷ lục.

TS. Trần Công Thắng, Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường cho biết, khoa học và công nghệ đã góp phần then chốt vào thành công của nông nghiệp Việt Nam trong gần 40 năm qua. Ảnh: Hoàng Hiền.

Tuy nhiên, tăng trưởng của ngành vẫn dựa nhiều vào khai thác tài nguyên, trong khi năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) - đại diện cho đóng góp của khoa học và đổi mới - mới chiếm khoảng 74-75% tăng trưởng GDP nông nghiệp. Đầu tư cho khoa học - công nghệ vẫn còn hạn chế, chỉ chiếm 0,82% tổng chi ngân sách năm 2023, giảm so với năm 2022.

Trước yêu cầu cấp thiết về đột phá khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo theo tinh thần Nghị quyết 57-NQ/TW và Nghị quyết 193/2025/QH15, việc hình thành một hệ thống đổi mới sáng tạo nông nghiệp toàn diện được xem là bước đi tất yếu để thực hiện mục tiêu tăng trưởng nông nghiệp 4% và tăng trưởng kinh tế 8% trong giai đoạn tới.

Ngày 6/11 tại Hà Nội, Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường phối hợp Tổ chức Nghiên cứu Khoa học và Công nghiệp (CSIRO) Australia tổ chức Hội thảo “Tăng cường hệ thống đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp Việt Nam” trong khuôn khổ Chương trình Aus4Innovation. Sự kiện nhằm tham vấn các chuyên gia, nhà hoạch định chính sách và các bên liên quan về cách thức thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp, gắn nghiên cứu với thực tiễn và phù hợp với bối cảnh phát triển nhanh của ngành thực phẩm - nông nghiệp Việt Nam.

TS. Kim Wimbush, Tham tán CSIRO Đại sứ quán Úc, Giám đốc Chương trình Aus4Innovation khẳng định Australia sẵn sàng hỗ trợ Việt Nam trong việc hoàn thiện hệ thống đổi mới sáng tạo để đáp ứng chiến lược phát triển khoa học - công nghệ đã đề ra. Ảnh: Hoàng Hiền.

Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để cải cách thể chế, thúc đẩy liên kết công - tư và chuyển đổi số trong nông nghiệp xanh. Nghiên cứu khuyến nghị cần xây dựng nền tảng số kết nối viện - trường - doanh nghiệp - hợp tác xã; đổi mới cơ chế tài chính khoa học - công nghệ theo hướng “khoán chi đến sản phẩm cuối cùng” và thiết lập Quỹ Đổi mới Sáng tạo Xanh; đồng thời thành lập các Trung tâm Đổi mới sáng tạo Nông nghiệp cấp tỉnh - nơi thử nghiệm mô hình, đào tạo nhân lực và lan tỏa sáng kiến địa phương.

Theo TS. Trần Công Thắng, Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường, cho biết hệ thống đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp là mạng lưới liên kết giữa các tổ chức, cá nhân, chính sách và cơ chế hỗ trợ nhằm đưa tri thức, công nghệ và mô hình tổ chức mới vào phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Hệ thống này không chỉ tạo ra tri thức mà còn lan tỏa, kết nối và hình thành thị trường mới, góp phần thúc đẩy công nghiệp xanh, giảm phát thải, bảo tồn tài nguyên và nâng cao chất lượng cuộc sống thông qua tiếp cận năng lượng sạch, nước sạch và chế độ dinh dưỡng bền vững.

Theo ông Thắng, khoa học và công nghệ đã góp phần then chốt vào thành công của nông nghiệp Việt Nam trong gần 40 năm qua, thể hiện qua năng suất vượt trội của nhiều ngành như lúa, cà phê, hồ tiêu hay cá tra. Tuy nhiên, tăng trưởng đang chậm lại do giới hạn tài nguyên, giảm đầu tư và cơ cấu sản xuất chưa đổi mới.

"Để duy trì đà phát triển, cần tiếp tục cơ cấu lại ngành theo hướng công nghệ cao, tuần hoàn và bền vững; đẩy mạnh tích tụ đất đai, chuyển đổi số, đào tạo nhân lực, đổi mới cơ chế đầu tư - tài chính và phát triển thị trường nông sản. Những giải pháp này sẽ giúp nâng cao năng suất, giá trị gia tăng, đồng thời tăng khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm thiểu rủi ro cho nền nông nghiệp quốc gia", TS. Trần Công Thắng nhấn mạnh.

Định vị lại nông nghiệp trong tư duy phát triển

Khoa học và công nghệ đã góp phần to lớn vào thành công của nông nghiệp Việt Nam sau gần 40 năm đổi mới. Nhờ cải tiến giống, cơ giới hóa sản xuất và ứng dụng công nghệ dự báo thiên tai, năng suất lúa Việt Nam hiện gấp đôi Thái Lan, năng suất cà phê cao hơn Brazil 1,7 lần, còn năng suất cá tra đạt bình quân 300 tấn/ha - thuộc nhóm cao nhất thế giới.

GS. Andrew J. Hall, nhà khoa học cao cấp tại CSIRO - Cơ quan Khoa học Quốc gia Australia, và là trưởng nhóm Chính sách Đổi mới Sáng tạo của Chương trình Đổi mới sáng tạo Australia - Việt Nam (Aus4Innovation) nhận định Việt Nam đã xây dựng được hệ thống nghiên cứu và phát triển công lập khá hoàn chỉnh. Ảnh: Hoàng Hiền.

Theo Viện, thủy sản và lâm nghiệp hiện là 2 lĩnh vực có dư địa tăng trưởng mạnh với mức tăng trung bình lần lượt 6,08% và 3,34% mỗi năm. Tuy nhiên, những hạn chế về tài nguyên đất, vốn đầu tư, lao động già hóa và tổ chức sản xuất chậm đổi mới đang trở thành rào cản cho tăng trưởng nông nghiệp.

Để vượt qua thách thức này, các chuyên gia đề xuất thúc đẩy cơ cấu lại ngành theo hướng nông nghiệp công nghệ cao, tuần hoàn và sinh thái. Việc tích tụ đất đai, áp dụng công nghệ tiên tiến, đào tạo nhân lực chất lượng cao, tăng đầu tư công và thu hút khu vực tư nhân được xem là các giải pháp trọng tâm. Bên cạnh đó, cần hoàn thiện thể chế, cải cách thủ tục hành chính, phát triển thị trường nông sản và tăng cường khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu.

Trình bày tại hội thảo, GS. Andrew J. Hall, nhà khoa học cao cấp tại CSIRO - Cơ quan Khoa học Quốc gia Australia, và là trưởng nhóm Chính sách Đổi mới Sáng tạo của Chương trình Đổi mới sáng tạo Australia - Việt Nam (Aus4Innovation) nhận định Việt Nam đã xây dựng được hệ thống nghiên cứu và phát triển (R&D) công lập khá hoàn chỉnh, song năng lực R&D của khu vực tư nhân mới chiếm khoảng 14% tổng hoạt động. Ông cho rằng cần nâng tỷ trọng này lên 60% thông qua hợp tác công - tư, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư nghiên cứu ứng dụng.

Theo GS. Andrew J. Hall, các thách thức đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp ngày nay mang tính liên ngành, bao gồm ứng phó biến đổi khí hậu, giảm phát thải, bảo đảm dinh dưỡng lành mạnh, an ninh kinh tế và gián đoạn thương mại toàn cầu. Bởi vậy, Việt Nam cần định vị lại nông nghiệp như một ngành công nghệ cao, đóng vai trò động lực thúc đẩy mục tiêu phát triển quốc gia rộng hơn.

Ông cũng nhấn mạnh, nhiều hoạt động đổi mới gắn với mục tiêu môi trường và xã hội hiện được khởi xướng từ các tổ chức phi lợi nhuận, cộng đồng cơ sở, nhưng chưa được hỗ trợ tương xứng từ hệ thống R&D. Do đó, cần mở rộng quy mô và đầu tư cho các mô hình tiềm năng, đặc biệt là các sáng kiến hướng tới bền vững và hòa nhập xã hội.

Bên cạnh đó, việc xây dựng cơ chế kết nối giữa R&D và khu vực phi lợi nhuận thông qua các tổ chức trung gian môi giới công nghệ có thể trở thành hướng đi hiệu quả. Hệ thống đổi mới sáng tạo cần được vận hành theo hướng cải tiến liên tục, có cơ chế theo dõi, đánh giá và học hỏi định kỳ để điều chỉnh mục tiêu phù hợp với bối cảnh thay đổi.

Đưa ra ý kiến về vấn đề này, TS. Kim Wimbush, Tham tán CSIRO Đại sứ quán Úc, Giám đốc Chương trình Aus4Innovation cho biết, hợp tác nghiên cứu trong khuôn khổ Aus4Innovation đã giúp hai bên cùng chia sẻ kinh nghiệm và giải pháp ứng phó các thách thức trong nông nghiệp. Ông khẳng định Australia sẵn sàng hỗ trợ Việt Nam trong việc hoàn thiện hệ thống đổi mới sáng tạo để đáp ứng chiến lược phát triển khoa học - công nghệ đã đề ra.

Đổi mới sáng tạo đang trở thành chìa khóa cho một nền nông nghiệp xanh, hiện đại và thích ứng biến đổi khí hậu. Khi khoa học - công nghệ được đặt đúng vị trí trung tâm, nông nghiệp Việt Nam không chỉ đảm bảo vai trò trụ đỡ của nền kinh tế, mà còn mở rộng tầm ảnh hưởng như một ngành công nghệ cao, tạo động lực phát triển bền vững cho tương lai.

Nguồn: https://nongnghiepmoitruong.vn/doi-moi-sang-tao--chia-khoa-phat-trien-nong-nghiep-xanh-va-ben-vung-d782699.html