Gỡ nút thắt ngân sách, tạo đột phá cho mô hình chính quyền địa phương hai cấp

VTV.vn - Cơ chế tài chính mới vừa tháo gỡ điểm nghẽn ngân sách cho địa phương, vừa mở ra bước chuyển lớn trong tư duy quản trị – từ cấp phát sang tự chủ, từ quản lý sang kiến tạo.

Mở đường cho tự chủ ngân sách địa phương

Mô hình tổ chức chính quyền địa phương (CQĐP) hai cấp, một chiến lược quan trọng nhằm tinh gọn bộ máy hành chính và nâng cao tính tự chủ cho các cấp chính quyền cơ sở, đã bắt đầu được triển khai sâu rộng tại nhiều đô thị và khu vực thí điểm trên cả nước. Mặc dù mô hình này mang đến nhiều cơ hội để tối ưu hóa hiệu quả quản lý hành chính, giảm thiểu sự chồng chéo và rút ngắn quy trình ra quyết định, nhưng vấn đề tài chính vẫn là nút thắt quan trọng nhất trong quá trình chuyển đổi.

Thách thức lớn nhất xuất phát từ việc loại bỏ cấp trung gian (quận/huyện) trong cơ cấu hành chính ở một số địa phương thí điểm, khiến việc phân bổ ngân sách, nguồn thu và nhiệm vụ chi trở nên phức tạp và dễ phát sinh vướng mắc. Sự thay đổi này không chỉ ảnh hưởng đến sự phân chia nguồn lực giữa cấp tỉnh/thành phố và cấp xã/phường, mà còn tạo ra thách thức lớn đối với các đơn vị hành chính mới được sáp nhập hoặc thành lập trong việc duy trì hoạt động thường xuyên, chi trả lương bổng và thực hiện các nhiệm vụ an sinh xã hội cấp bách. Yêu cầu đặt ra là phải có một cơ chế tài chính rõ ràng, linh hoạt và được pháp luật quy định chi tiết để các cấp xã/phường có thể chủ động, tự chịu trách nhiệm cao hơn trong quản lý ngân sách và đáp ứng kịp thời nhu cầu của người dân.

Điểm nghẽn lớn về mặt kỹ thuật ngân sách tại địa phương được tháo gỡ

Trước thực tế đó, thực hiện chỉ đạo của Chính phủ về hoàn thiện cơ chế phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp chính quyền, Bộ Tài chính đã ban hành Công văn số 16419/BTC-KTĐP ngày 23/10/2025, hướng dẫn xử lý các vướng mắc trong quản lý, điều hành ngân sách của mô hình chính quyền địa phương hai cấp (tỉnh và thành phố thuộc tỉnh). Văn bản này đóng vai trò then chốt trong việc hướng dẫn cách thức phân chia ngân sách giữa cấp thành phố và cấp xã/phường, đặc biệt là những nguồn thu phát sinh trực tiếp tại địa bàn cơ sở.

Có thể thấy, các nội dung chính của hướng dẫn này đã tạo ra một khung pháp lý rõ ràng, bao gồm việc phân định rõ ràng nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp chính quyền nhằm tránh tình trạng xung đột hoặc chồng chéo trong quản lý tài chính. Đồng thời, hướng dẫn cũng tập trung giải quyết các vấn đề tồn đọng liên quan đến tài sản công, vốn đầu tư xây dựng cơ bản và nợ công của các đơn vị hành chính cũ sau khi sáp nhập. Cuối cùng, Bộ Tài chính yêu cầu cải thiện quy trình lập, chấp hành và quyết toán ngân sách theo một quy trình mới tinh gọn hơn, nhằm đảm bảo tính liên tục, minh bạch và hiệu quả trong quản lý tài chính công.

Việc ban hành kịp thời các văn bản này đã giúp tháo gỡ điểm nghẽn lớn về mặt kỹ thuật ngân sách. Theo đánh giá từ Kho bạc Nhà nước, nhờ sự hướng dẫn kịp thời này, tính đến cuối tháng 9/2025, tỷ lệ các xã/phường mới hoàn tất việc mở tài khoản ngân sách và chi trả lương cho cán bộ đã đạt mức rất cao, cho thấy mô hình mới đã nhanh chóng đi vào nền nếp, tránh được tình trạng đứt gãy ngân sách tại cấp cơ sở.

Trong mô hình chính quyền địa phương hai cấp, nguồn thu tại cấp xã, phường được xác định theo nguyên tắc tăng cường tính chủ động và gắn với đặc thù cộng đồng. Các khoản thu nhỏ lẻ, trực tiếp liên quan đến đời sống dân cư như phí sử dụng vỉa hè, phí bảo vệ môi trường, thu sự nghiệp từ các đơn vị công lập cấp xã được giao quyền quản lý, sử dụng cho chính quyền cơ sở.

Theo các chuyên gia kinh tế, cách làm này giúp địa phương chủ động hơn trong huy động nguồn lực để đáp ứng các nhu cầu dân sinh phát sinh tại chỗ, đồng thời khuyến khích quản lý hiệu quả, tránh thất thoát và lãng phí nguồn thu.

Ở chiều ngược lại, cơ chế chi tiêu được đổi mới theo hướng chuyển từ "chi theo định mức" sang "chi theo kết quả đầu ra". Thay vì phân bổ kinh phí cố định theo dân số hoặc địa giới hành chính, chính quyền cấp xã, phường được linh hoạt điều chỉnh ngân sách để phục vụ các nhiệm vụ cấp bách của cộng đồng, miễn là đạt được mục tiêu công được xác định rõ ràng – chẳng hạn như nâng cao chất lượng dịch vụ công, cải thiện hạ tầng cơ sở, hay tăng tỷ lệ hài lòng của người dân.

Đây được xem là bước tiến quan trọng, đánh dấu sự thay đổi tư duy quản lý tài chính công, từ cấp phát hành chính sang điều hành ngân sách dựa trên kết quả, phù hợp với xu hướng hiện đại hóa quản trị tài chính tại Việt Nam.

Thúc đẩy phân quyền, minh bạch và phát triển bền vững

Việc Bộ Tài chính ban hành hướng dẫn tháo gỡ các vướng mắc tài chính được giới chuyên gia và cộng đồng doanh nghiệp đánh giá là bước đi mang tính cải cách thể chế, góp phần củng cố môi trường đầu tư minh bạch, ổn định. Một đại diện doanh nghiệp trong lĩnh vực đầu tư hạ tầng cho biết, hướng dẫn mới từ Bộ Tài chính là tín hiệu tích cực giúp các doanh nghiệp an tâm hơn khi tham gia các dự án công, đặc biệt trong khâu đấu thầu và thanh toán vốn đầu tư. Sự rõ ràng trong phân cấp ngân sách sẽ rút ngắn quy trình, giải quyết tình trạng tồn đọng vốn và giảm thiểu rủi ro pháp lý cho nhà đầu tư.

Theo các chuyên gia kinh tế, việc tinh gọn bộ máy hành chính đi cùng phân cấp tài chính rõ ràng sẽ giảm chi phí tuân thủ cho doanh nghiệp, đồng thời nâng cao năng lực xử lý thủ tục hành chính – đặc biệt trong các lĩnh vực đất đai, cấp phép đầu tư, và quản lý hạ tầng. Điều này trực tiếp thúc đẩy năng lực cạnh tranh và hiệu quả kinh tế địa phương.

Địa phương cần được trao quyền và nguồn lực tương xứng để vận hành ngân sách hiệu quả và đáp ứng tốt hơn nhu cầu người dân.

Các chuyên gia kinh tế cho rằng, chuyển đổi sang mô hình chính quyền hai cấp không chỉ là thay đổi cơ cấu hành chính, mà là một cuộc cách mạng về phân quyền. Địa phương cần được trao quyền và nguồn lực tương xứng để vận hành ngân sách hiệu quả và đáp ứng tốt hơn nhu cầu người dân. "Việc phân định rõ ràng nguồn thu – đặc biệt là thu từ phí, lệ phí, và khai thác tài sản công – sẽ giúp chính quyền cơ sở chủ động hơn trong huy động nguồn lực. Bên cạnh đó, ứng dụng công nghệ số trong lập dự toán, theo dõi và quyết toán ngân sách sẽ nâng cao tính minh bạch, giảm tham nhũng vặt và tiết kiệm chi phí vận hành", TS. Mạc Quốc Anh, Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội doanh nghiệp nhỏ và vừa TP Hà Nội nhận định.

Ở góc nhìn dài hạn, Bộ Tài chính đang khuyến nghị các địa phương rà soát, đánh giá toàn diện các nguồn thu tiềm năng, trong đó nhấn mạnh việc quản lý, khai thác hiệu quả đất đai và xử lý tài sản công dôi dư sau sắp xếp đơn vị hành chính. Các hướng dẫn gần đây của Bộ nêu rõ: việc xử lý trụ sở, nhà đất công cần được thực hiện công khai, minh bạch, tránh thất thoát, đồng thời tạo thêm dư địa đầu tư cho hạ tầng và dịch vụ công tại địa phương.

Với sự hướng dẫn và giám sát chặt chẽ từ Bộ Tài chính, mô hình chính quyền địa phương hai cấp đang dần hình thành nền tảng quản trị tài chính vững chắc – không chỉ giúp các địa phương chủ động hơn trong cân đối ngân sách, mà còn nâng cao chất lượng dịch vụ hành chính, phục vụ tốt hơn người dân và doanh nghiệp, hướng tới một nền quản trị công tinh gọn, hiệu quả và hiện đại./.

Nguồn: https://vtv.vn/go-nut-that-ngan-sach-tao-dot-pha-cho-mo-hinh-chinh-quyen-dia-phuong-hai-cap-100251024232023317.htm