Kể chuyện nghề chơi Quan họ qua kỷ vật

Bước vào không gian tại của CLB Quan họ Hoài Trung (xã Liên Bão, huyện Tiên Du, Bắc Ninh), chúng tôi như được sống lại giữa miền ký ức sống động của Quan họ thuở xa xưa. Hơn 200 hiện vật, nào nón quai thao, ô lục soạn của liền anh liền chị xa xưa; nào dải yếm, bao lưng bằng gấm, the, sồi, lụa; tới những cơi trầu, cối giã, bình vôi, ống phóng dùng trong nghi lễ và giao tiếp truyền thống; hay những đèn dầu thắp sáng đêm canh hát; cùng bộ ấm chén, bát hoa, nồi đồng, mâm gỗ từng hiện diện trong mỗi bữa cơm thấm đẫm nghĩa tình Quan họ…

Liền anh Dương Đức Thắng, Phó chủ nhiệm CLB Quan họ Hoài Trung. Ảnh: NVCC 

Phần lớn những kỷ vật quý giá này do liền anh Dương Đức Thắng (Phó chủ nhiệm CLB Quan họ Hoài Trung) dày công sưu tầm trong suốt hơn ba thập kỷ. Trên mỗi hiện vật, anh Thắng đều cẩn thận ghi rõ tên tuổi, quê quán của các nghệ nhân từng sở hữu; như một cách lưu giữ dấu ấn cá nhân, nếp sinh hoạt của những bậc tiền bối Quan họ - thế hệ những nghệ nhân tinh hoa đời trước; trong đó có người được công nhận là “báu vật nhân văn sống” hoặc được phong tặng danh hiệu đợt đầu tiên khi dân ca Quan họ được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể năm 2009.

Với đúng lối giao tiếp của người Quan họ, anh Thắng xưng với chúng tôi là “em” trong lúc giới thiệu về các kỷ vật: “Đây là cơi trầu khảm trai, tranh vinh quy bái tổ – kỷ vật của bà nội em, nghệ nhân Nguyễn Thị Hạp. Cụ là con gái trong một gia đình Quan họ nổi tiếng ở Hoài Trung. Ngày xưa mỗi lần đi chơi, cụ luôn mang theo cơi trầu này. Sau khi lấy ông nội em, nghệ nhân Dương Văn Quyến, cơi trầu cũng theo cụ nhưng rồi bị thất lạc. Phải mất nhiều năm tìm kiếm, rồi nhờ lời kể của hai cụ, em mới biết kỷ vật này đang ở làng Chọi. Sau một thời gian dài thuyết phục, cuối cùng, người ta mới cảm động rồi trao lại”.

 

Ngoài những kỷ vật có thể xem là “đồ gia bảo”, anh Thắng còn sưu tầm được những đồ dùng độc đáo của nghề chơi Quan họ như con dao têm trầu lá trúc. Anh Thắng ngẫu hứng ngâm câu thơ:

“Con dao này là đặc trưng của Quan họ, đầu dao hình rồng, đuôi hình phượng, và đặc biệt, lưỡi dao được làm giống như lá trúc. Mỗi chi tiết đều mang một ý nghĩa tượng trưng sâu sắc, không chỉ là vật dụng mà còn thể hiện vẻ đẹp tinh tế của văn hóa Quan họ”, anh Thắng tiếp tục.

Anh Thắng chia sẻ, anh đã có ý thức giữ gìn các kỷ vật của ông bà nội ngay từ nhỏ. Đến năm 1996, khi theo ông bà đi giao lưu, được tiếp xúc nhiều với các nghệ nhân cùng thế hệ với ông bà, anh mới nảy ra ý định sẽ sưu tập và bảo tồn những hiện vật quý giá này. Là cháu của hai nghệ nhân Quan họ nức tiếng mẫu mực, anh được các nghệ nhân khác quý mến. Nhờ đó, anh có cơ hội gần gũi học hỏi những câu hát và tìm hiểu về những kỷ vật mà các cụ còn lưu giữ. Khi các cụ chuẩn bị “về với tổ tiên”, anh Thắng đã xin phép được lưu giữ những kỷ vật và được các cụ đồng ý. Trước đó, anh cũng khéo léo dò hỏi nếu các cụ có những món đồ thất lạc và dò hỏi tung tích để sau này sưu tầm lại.

Không phụ sự tin tưởng của các nghệ nhân tiền bối, vào cuối năm 2022, anh Dương Đức Thắng cùng CLB Quan họ Hoài Trung đã thành lập Phòng trưng bày Quan họ xưa và nay để chào đón du khách từ gần xa đến tham quan, tìm hiểu và nghiên cứu về văn hóa Quan họ. Ngoài ra, các kỷ vật cũng thường xuyên được Trung tâm Văn hóa tỉnh Bắc Ninh mượn để trưng bày trong các sự kiện văn hóa diễn ra cả trong và ngoài tỉnh.

 

Không chỉ được biết đến là người góp phần gìn giữ và lan tỏa Quan họ qua những kỷ vật, anh Thắng còn là một liền anh mẫu mực, sở hữu nhiều “vốn quý” am hiểu sâu sắc văn hóa Quan họ.

Vốn dòng dõi nhà nòi

Xuất thân trong gia đình có truyền thống chơi Quan họ sáu đời, anh Thắng là cháu nội của hai cụ nghệ nhân nức tiếng mẫu mực một thời Dương Văn Quyến và Nguyễn Thị Hạp ở làng Quan họ Hoài Trung. Thuở còn trong nôi, anh đã được ru ngủ bằng những bài hát Quan họ và nghe ông bà kể lại những câu chuyện về nghề chơi này. Tình yêu và niềm đam mê với Quan họ đã ăn sâu vào anh từ rất sớm.

Khi mới 4 tuổi, anh Thắng đã thuộc bài “Lòng vẫn đợi chờ”. Đến năm 10 tuổi, anh đã ghi nhớ khoảng 50 câu Quan họ và có thể ca giọng “La rằng” - giọng hát khó nhất của Quan họ. Đến 16 tuổi, anh đã tiếp thu toàn bộ vốn kiến thức từ ông bà nội và 5 cụ nghệ nhân khác trong làng.

 

Dù vậy, anh Thắng luôn nhớ lời dặn của ông bà nội: “Quan họ mênh mông thiên kinh vạn quyển, ai biết đường nào đi đường ấy, biết bao giờ cho hết”. Chính vì thế, anh quyết tâm tiếp tục tìm kiếm và học hỏi từ những nghệ nhân tiêu biểu ở các làng Quan họ khác để bổ sung thêm những câu hát mà làng Hoài Trung còn thiếu, không ngừng làm phong phú thêm kho tàng di sản Quan họ của mình.

Anh Thắng chia sẻ, việc sưu tầm của lúc đó gặp nhiều khó khăn vì không có thiết bị ghi âm, anh phải học qua truyền miệng, ghi chép lại rồi tự luyện. Nhờ quá trình sưu tầm và học hỏi, anh Thắng đã tích lũy được hàng trăm bài Quan họ cổ, lưu giữ 18 cuốn sổ ghi chép tay của các nghệ nhân với khoảng hơn 2.000 bài. Anh cũng có hơn 200 trăm bản ghi âm các làn điệu cổ và giọng hát của các nghệ nhân. Anh đã chắt lọc được nhiều câu giọng khác nhau như: và Ngoài việc học hỏi trong vùng, anh còn tìm kiếm tư liệu từ các đơn vị trung ương như Học viện Âm nhạc Quốc gia và Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam. Ngược lại, anh cũng đã đóng góp nhiều tư liệu quý cho các cơ quan chuyên môn và các nhà nghiên cứu.

 

Cuối năm 2024, dân ca Quan họ Bắc Ninh đánh dấu tròn 15 năm được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại. Hành trình 15 năm ấy cũng ghi nhận những đóng góp không hề nhỏ của liền anh Dương Đức Thắng trong việc nỗ lực gìn giữ và lan tỏa dân ca Quan họ. Với người làng Hoài Trung, anh Thắng như một tấm gương sáng “có một không hai”.

Ông Nguyễn Kim Thành, Phó giám đốc Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh (trước đây là Phó giám đốc Trung tâm Văn hóa tỉnh Bắc Ninh) chia sẻ: “Liền anh Dương Đức Thắng là một người âm thầm nhưng lại sở hữu vô vàn vốn quý về Quan họ. Qua mỗi lần trò chuyện hay cùng nhau đi giới thiệu, quảng bá về Quan họ, tôi càng thấm thía sự tận tâm của anh trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản quê hương Bắc Ninh. Bên cạnh những kỷ vật anh sưu tầm, những câu hát cổ mà anh thể hiện cũng là những điều tôi, hay nhiều người khác, chưa từng được nghe qua, khiến tôi càng thêm ngưỡng mộ và trân trọng anh".

PHẠM THỨ

Nguồn: https://www.qdnd.vn/phong-su-dieu-tra/cuoc-thi-nhung-tam-guong-binh-di-ma-cao-quy-lan-thu-16/lien-anh-gan-ba-thap-ky-giu-hon-quan-ho-824125