Rơm rạ: 'Mỏ sinh khối' mới của vùng Mekong

(Chinhphu.vn) - Gần 100 triệu tấn rơm rạ mỗi năm ở Tiểu vùng sông Mekong đang đứng trước ngã rẽ: Tiếp tục là gánh nặng môi trường, hay trở thành “mỏ vàng” kinh tế xanh. Câu trả lời được đặt lên bàn thảo luận tại Hội thảo quốc tế “Chuỗi giá trị rơm rạ: Chính sách và cơ hội đầu tư” do Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI), Trung tâm Khuyến nông Quốc gia và Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam( VIETRISA) tổ chức tại Cần Thơ, với sự tham dự của hơn 100 đại biểu từ Việt Nam, Lào, Campuchia, Myanmar và Thái Lan.

Khi rơm rạ được nhìn nhận đúng là tài nguyên sinh khối chiến lược, không phải phế phẩm sau thu hoạch, những cánh đồng lúa sẽ không chỉ cung cấp lương thực, mà còn tạo ra giá trị gia tăng mới cho nông dân, doanh nghiệp và nền kinh tế xanh của khu vực - Ảnh: VGP/LS

Từ phụ phẩm thành 'tài nguyên sinh khối chiến lược'

Hội thảo được xây dựng trên nền tảng khoa học của Dự án RiceEco, do Quỹ Hợp tác Mekong – Hàn Quốc tài trợ giai đoạn 2023-2025, tập trung phát triển và nhân rộng các giải pháp quản lý rơm rạ bền vững cho vùng ĐBSCL và các nước láng giềng trong Tiểu vùng sông Mekong.

TS. Nguyễn Văn Hùng, chuyên gia nông nghiệp cao cấp của IRRI, Trưởng nhóm dự án RiceEco cho biết, các giải pháp công nghệ quản lý rơm rạ đã được phát triển và áp dụng ở ĐBSCL, sau đó nhân rộng sang Campuchia, Thái Lan, Myanmar, Lào… với điều chỉnh phù hợp điều kiện địa phương.

Đặc biệt, “Giải pháp cơ giới hóa quản lý rơm theo hướng giảm phát thải và nông nghiệp tuần hoàn" đã được công nhận là "Tiến bộ kỹ thuật" của Việt Nam, được Bộ Nông nghiệp và Môi Trường khuyến khích ưu tiên áp dụng. Quan trọng hơn, giải pháp này đã trở thành hợp phần chính của Quy trình sản xuất lúa chất lượng cao và phát thải thấp vùng ĐBSCL, cơ sở cho Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao và phát thải thấp vùng ĐBSCL.

Các mô hình thí điểm canh tác lúa áp dụng quản lý rơm rạ theo nguyên lý nông nghiệp tuần hoàn cho thấy, rơm rạ thực sự là tài nguyên sinh khối nếu được xử lý đúng cách. Kết quả ghi nhận giúp giảm đến 3 tấn CO₂ tương đương/ha so với biện pháp vùi rơm rạ hoàn toàn vào ruộng ngập nước, đồng thời năng suất lúa tăng 10-15% khi sử dụng phân hữu cơ sản xuất từ rơm.

Cùng với đó, ứng dụng EasyFarm - một trong những sản phẩm được tài trợ một phần bởi dự án RiceEco đã được thử nghiệm với hơn 2.000 nông dân. Ứng dụng này kết nối nông dân với dịch vụ cơ giới hoá cuốn rơm và thị trường thu mua rơm, tạo nền tảng số để nông dân giao dịch trực tiếp với doanh nghiệp, tăng thu nhập và dần thay đổi thói quen xử lý rơm rạ theo hướng thân thiện môi trường.

Phát biểu khai mạc hội thảo, TS. Robert Caudwell, Trưởng Đại diện IRRI tại Việt Nam nhấn mạnh tầm nhìn mới về rơm rạ: "Rơm rạ không phải là vấn đề cần quản lý, mà là giải pháp cần khai thác". Theo ông, qua kinh nghiệm làm việc tại nhiều quốc gia châu Á, IRRI đã chứng kiến rơm rạ được chuyển hóa thành phân compost, thức ăn gia súc, nấm rơm… vừa giảm phát thải và ô nhiễm không khí, vừa tạo nguồn thu mới cho nông dân.

Tại Việt Nam, IRRI đang hợp tác chặt chẽ với Bộ Nông nghiệp và Môi trường, các địa phương và HTX để triển khai các giải pháp bền vững – những hợp phần quan trọng của Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao và phát thải thấp vùng ĐBSCL. "Hãy để hội thảo là chất xúc tác cho việc khơi dậy hợp tác mới, truyền cảm hứng cho ý tưởng táo bạo, đặt nền móng cho nền kinh tế tuần hoàn rơm rạ thịnh vượng tại vùng Mekong", TS. Robert Caudwell kêu gọi.

TS. Robert Caudwell: Rơm rạ không chỉ là vấn đề cần quản lý, mà là giải pháp cần khai thác - Ảnh: VGP/LS

Hoàn thiện chính sách để mở khóa thị trường rơm rạ 

Từ góc độ cơ quan quản lý, ông Lê Đức Thịnh, Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và phát triển nông thôn (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho rằng, quản lý rơm rạ đang bước vào giai đoạn mới, gắn trực tiếp với các cam kết lớn của Việt Nam về tăng trưởng xanh và phát thải ròng bằng “0”.

Ông nhấn mạnh, trong bối cảnh Chính phủ đã phê duyệt Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh và cam kết Net Zero đến năm 2050, quản lý rơm rạ không chỉ là câu chuyện kỹ thuật thuần túy, mà đã trở thành một trụ cột chiến lược của chuyển đổi xanh trong ngành lúa gạo. Nếu bài toán rơm rạ không được giải quyết thấu đáo, mục tiêu giảm phát thải và nâng cấp chuỗi giá trị lúa gạo sẽ rất khó đạt được.

Từ thực tiễn đó, Cục trưởng Lê Đức Thịnh nêu 3 nhóm nhiệm vụ trọng tâm.

Thứ nhất, cần hoàn thiện thể chế và khung pháp lý để công nhận rơm rạ là tài nguyên sinh khối, không phải phế phụ phẩm, đồng thời ban hành các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật về thu gom, bảo quản, vận chuyển, tái sử dụng…, tạo nền tảng pháp lý cho thị trường rơm rạ phát triển bền vững.

Thứ hai, phải tổ chức lại chuỗi giá trị với vai trò trung tâm của HTX. HTX không chỉ cung cấp dịch vụ cơ giới hóa thu gom rơm rạ, tổ chức điểm tập kết mà còn là “cầu nối” liên kết với doanh nghiệp chế biến phân hữu cơ, biochar, viên nén sinh khối và các sản phẩm giá trị gia tăng khác, giúp hình thành nguồn cung ổn định và chia sẻ giá trị công bằng hơn với nông dân.

Thứ ba, huy động mạnh mẽ các nguồn lực tài chính và tích hợp cơ chế carbon. “Phải huy động nguồn lực tài chính và tích hợp cơ chế carbon, tận dụng gói tín dụng chuỗi, cơ chế hỗ trợ liên kết theo Nghị định 98/NĐ-CP, các quỹ tín dụng và ODA, sớm xây dựng hệ thống đo đạc – báo cáo – thẩm định (MRV) cho rơm rạ, tích hợp vào cơ chế tín chỉ carbon, từ đó tạo động lực kinh tế rõ rệt cho người dân và doanh nghiệp tham gia mô hình bền vững”, ông Lê Đức Thịnh kiến nghị.

Từ góc nhìn ngành hàng, ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký VIETRISA, khẳng định: "Quản lý rơm rạ bền vững là trụ cột quan trọng để Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao và phát thải thấp vùng ĐBSCL đạt mục tiêu giảm phát thải. Đây không chỉ là yêu cầu kỹ thuật, mà còn là cơ hội kinh tế lớn cho nông dân và doanh nghiệp".

Ông Huỳnh Văn Thòn: Thu nhập từ rơm rạ không chỉ giúp nông dân bù đắp chi phí sản xuất, mà còn là động lực khuyến khích họ duy trì canh tác lúa, trong bối cảnh người trồng lúa đang được giao trọng trách bảo đảm an ninh lương thực quốc gia - Ảnh: VGP/LS

Doanh nghiệp 'đánh thức' giá trị của rơm rạ

Từ góc độ nghiên cứu, TS. Nguyễn Hồng Tín (Đại học Cần Thơ), đại diện nhóm nghiên cứu hợp tác giữa Đại học Cần Thơ và IRRI, công bố kết quả nghiên cứu toàn diện từ dự án RiceEco 2025 sau khảo sát 385 đối tượng tại 3 tỉnh, hé lộ bức tranh thực tế về dòng chảy rơm rạ từ đồng ruộng đến người tiêu dùng cuối. Nghiên cứu cho thấy, thương lái đang “dẫn dắt” chuỗi với 32,4% lượng rơm. Rơm chủ yếu được dùng cho trồng nấm (17,9%), chăn nuôi (5,9%) và trồng màu (2,7%). Trong đó, trồng nấm mang lại lợi nhuận cao nhất (77,9%), với tổng giá trị kinh tế đạt 6.671 tỷ đồng/năm. 

Tuy nhiên, chuỗi giá trị rơm rạ vẫn bộc lộ nhiều hạn chế: Thiếu tiêu chuẩn chất lượng, chưa có sàn giao dịch chính thống, logistics yếu và thiếu tín dụng ưu đãi. TS. Nguyễn Hồng Tín đề xuất: Cần xác lập địa vị pháp lý “rơm là tài nguyên sinh khối”, ban hành tiêu chuẩn, hỗ trợ tín dụng và tích hợp rơm rạ vào cơ chế carbon để hình thành một thị trường minh bạch, bền vững hơn.

Điểm nhấn của hội thảo là sự tham gia của nhiều doanh nghiệp, HTX đang trực tiếp triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp tại các tỉnh phía Nam. Những câu chuyện thực tiễn từ “cánh đồng, nhà máy, phòng thí nghiệm” cho thấy rơm rạ đang dần bước ra khỏi vai trò phụ phẩm và trở thành một mắt xích mới trong chuỗi giá trị lúa gạo.

Để trả lời một phần câu hỏi này, ông Huỳnh Văn Thòn, Chủ tịch Tập đoàn Nông nghiệp Lộc Trời chia sẻ: Cùng với cái nhìn mới của Nhà nước, nhà khoa học và cộng đồng doanh nghiệp, rơm rạ đã và đang được nhìn nhận rất khác. Từ chỗ được xem là vật cản trở sản xuất, khó xử lý sau thu hoạch, giờ đây rơm rạ được coi là sản phẩm có giá trị khi có đầu tư công nghệ vào khâu thu gom và chế biến. Theo ông, đây là khoản thu bổ sung đáng kể cho ngành kinh tế lúa gạo nói chung và cho từng hộ nông dân nói riêng.

Thu nhập từ rơm rạ không chỉ giúp nông dân bù đắp chi phí sản xuất, mà còn là động lực khuyến khích họ duy trì canh tác lúa, trong bối cảnh người trồng lúa đang được giao trọng trách bảo đảm an ninh lương thực quốc gia, là một trong những trụ đỡ của nền kinh tế, đồng thời đóng góp vào vị thế của Việt Nam trên thị trường lúa gạo quốc tế.

Với xu thế phát triển khoa học - công nghệ hiện nay, ông Huỳnh Văn Thòn cho rằng, hầu như toàn bộ cây lúa đều có thể được chế biến thành các sản phẩm có giá trị cao. Hạt gạo dần trở thành “sản phẩm trung gian” trong một chuỗi sản phẩm rộng hơn, từ rơm rạ, trấu, cám, tấm đến các sản phẩm sau gạo, đều có thể được chiết xuất thành vật liệu phục vụ đời sống, nông nghiệp, công nghiệp, chăm sóc sức khỏe, làm đẹp…

“Từ lâu, chúng tôi đã từng bước đầu tư vào chế biến rơm rạ như chế biến nấm rơm đến hợp tác với Đại học Bách khoa TPHCM trong việc để giải quyết các phế phẩm từ gạo xay xát với trấu nghiền để ra được nhựa sinh học có thời gian phân hủy rất nhanh. Điều này cho thấy chúng ta cần nỗ lực hơn để biến khát vọng, tiềm năng thành hiện thực đem lại giá trị thiết thực cho cuộc sống hiện nay”, ông Huỳnh Văn Thòn nói.

Liên minh Học tập ASEAN và bài học 'biến phế thải thành tài sản'

Không chỉ Việt Nam, nhiều quốc gia trong khu vực cũng đang phải đối mặt với bài toán quản lý rơm rạ theo cách thân thiện hơn với môi trường và bền vững hơn về kinh tế. Từ nhu cầu chung đó, Liên minh Học tập ASEAN về kinh tế tuần hoàn từ rơm rạ được hình thành và trở thành “cầu nối” hợp tác trong khu vực, nơi các bên chia sẻ kinh nghiệm, công nghệ và mô hình kinh doanh.

TS. Rica Flor, Chuyên gia khoa học cao cấp của IRRI nhấn mạnh ý nghĩa và tác động của Liên minh: "Liên minh Học tập ASEAN về kinh tế tuần hoàn từ rơm rạ đang thúc đẩy sự học hỏi giữa nhiều bên liên quan và hợp tác xuyên biên giới. Hơn 100 đại biểu từ năm quốc gia (Việt Nam, Lào, Campuchia, Myanmar và Thái Lan), bao gồm nông dân, HTX, cán bộ khuyến nông, doanh nghiệp và nhà hoạch định chính sách đã cùng nhau chia sẻ kiến thức, công nghệ và mô hình kinh doanh thực tiễn. Liên minh không chỉ nhân rộng các giải pháp kỹ thuật và chia sẻ kinh nghiệm triển khai hiệu quả, mà còn xây dựng mạng lưới hợp tác bền vững trong khu vực”.

Theo bà, mỗi quốc gia có điều kiện khác nhau, song thách thức về quản lý rơm rạ là tương đồng. Thông qua Liên minh, các bên có thể học hỏi từ cả thành công lẫn thất bại, điều chỉnh mô hình cho phù hợp với bối cảnh riêng, cùng hướng đến mục tiêu chung là nông nghiệp xanh và giảm phát thải. “Đây chính là tác động lâu dài – biến chia sẻ kinh nghiệm thành cam kết hành động cụ thể, biến kết nối thành đổi mới bền vững tại từng cộng đồng nông dân", TS. Rica Flor nhấn mạnh.

Trong bức tranh đó, Campuchia được nhắc đến như một ví dụ điển hình về hành trình “biến phế thải thành tài sản”. Quốc gia này mỗi năm có khoảng 10 triệu tấn rơm rạ, trong đó 3 triệu tấn bị đốt bỏ ngoài đồng, gây thất thoát dinh dưỡng, phát thải khí nhà kính và làm suy giảm hệ sinh thái đất. TS. Rica Joy Flor cho biết, nhóm nghiên cứu đã sử dụng bản đồ GIS theo dõi tình trạng đốt rơm trong 22 năm, từ đó xây dựng mô hình sản xuất phân compost cơ giới hóa. Kết quả cho thấy năng suất lúa và rau tăng đáng kể, đa dạng sinh học đất được phục hồi ngay cả ở những vùng có lịch sử đốt rơm lâu năm.

Chiến lược nhân rộng mô hình tại Campuchia được xây dựng trên 9 trụ cột, từ nâng cao nhận thức cộng đồng, chuyển giao các gói công nghệ đa dạng (thức ăn gia súc, nấm, phân compost), đến thiết kế các chương trình hỗ trợ tài chính và xây dựng khung chính sách phù hợp. Bài học cốt lõi là phải hợp tác chặt chẽ với cộng đồng, dựa trên bằng chứng khoa học và đồng thiết kế chiến lược với các bên liên quan để bảo đảm tính bền vững.

Từ thí điểm đến thị trường rơm rạ và tín chỉ carbon

Từ những kết quả nghiên cứu, mô hình thí điểm và bài học quốc tế được chia sẻ tại hội thảo, các chuyên gia đều thống nhất rằng “kịch bản” đốt bỏ rơm rạ cần được thay thế bằng một chuỗi giá trị khép kín, trong đó rơm rạ được thu gom, chế biến, tái sử dụng và được định giá đúng như một loại tài nguyên sinh khối.

Với hơn 100 triệu tấn rơm rạ mỗi năm ở Tiểu vùng sông Mekong, nếu được quản lý theo hướng kinh tế tuần hoàn, đây sẽ là nguồn nguyên liệu đầu vào quan trọng cho các ngành sản xuất phân hữu cơ, vật liệu sinh học, viên nén năng lượng, chăn nuôi, trồng nấm… đồng thời là “kho” tín chỉ carbon tiềm năng gắn với các chương trình giảm phát thải của khu vực.

Để hiện thực hóa tiềm năng đó, cùng với việc hoàn thiện cơ chế chính sách như đề xuất của cơ quan quản lý, nhiều ý kiến cho rằng cần sớm chuẩn hóa quy trình đo đạc – báo cáo – thẩm định (MRV) cho các hoạt động quản lý rơm rạ. Các nền tảng số, như EasyFarm có thể trở thành công cụ hữu hiệu giúp theo dõi dòng rơm rạ từ đồng ruộng đến nhà máy, minh bạch dữ liệu và tạo niềm tin cho nhà đầu tư cũng như các quỹ tín chỉ carbon.

Lê Sơn

Nguồn: https://baochinhphu.vn/rom-ra-mo-sinh-khoi-moi-cua-vung-mekong-102251119121626154.htm