Ở vùng đất ven bờ Nam sông Gianh, đoạn chảy qua các xã Quảng Hòa, Quảng Hải, Quảng Lộc… (TX. Ba Đồn), có những ngôi nhà cổ trầm mặc với thời gian trên dưới 150 năm.
Nơi lưu giữ hồn quê
Trong tiếng vỗ về của sóng nước, chúng tôi tìm về xã Quảng Hòa, nơi được ví như “bảo tàng sống” của những ngôi nhà rường cổ ven sông Gianh. Qua những lối rẽ ngoằn ngoèo, từng nếp nhà rường thấp thoáng hiện ra-mái ngói phủ đầy rêu phong, những bức tường gỗ lim nâu sậm, ký ức sống động của thời xa xưa còn in dấu.
Ngôi nhà đầu tiên mà chúng tôi tìm đến là căn nhà của cụ bà Nguyễn Thị Luyên ở thôn Cao Cựu, xã Quảng Hòa. Trong ngôi nhà 3 gian 2 chái thoảng mùi gỗ cũ, bà Luyên, năm nay đã ngoài 80 tuổi, dáng cao gầy, giọng nói đặc sệt vùng Quảng Trạch vừa rót chén chè xanh mời khách, vừa thong thả kể: “Nhà này là ông nội chồng tôi mua lại từ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Gỗ lim, gỗ táu thì đưa từ vùng Minh Hóa về bằng thuyền. Gạch thì nung bên làng, đất trộn với phù sa sông Gianh rồi thêm rơm rạ cho chắc. Tôi nghe kể, làm xong cái nhà mất mấy tháng trời. Nhiều người thay phiên nhau dựng, hè thì làm ban ngày, đông tới thì làm ban đêm vì ban ngày mưa lạnh chịu không thấu”.
|
Ngôi nhà được dựng theo lối “tiền đường-hậu cung”, 3 gian, 2 chái, khung được làm bằng gỗ, các vì kèo, xuyên, trếng được chạm trổ tinh xảo. Dù lớp gỗ đã phai màu nhưng những hình tượng chạm khắc long ly, quy, phượng, đường nét vân mây, hoa lá vẫn còn sắc sảo. Đòn tay, vì kèo lớn bằng cả vòng tay người ôm, bám đầy bụi thời gian được liên kết với nhau bằng các chốt, mộng khá chắc chắn, chưa có dấu hiệu xiêu vẹo. Đặc biệt, ở giữa gian thờ treo bức hoành phi chạm nổi 3 chữ Hán khá tinh xảo “Kế kỳ hoa”, nghĩa là kế thừa tinh hoa tốt đẹp.
Bà Luyên bấm tay rồi tính, nhà này ngót nghét cũng hơn 150 năm rồi. Mỗi dịp giỗ Tết, con cháu từ khắp nơi trở về. Gian giữa luôn nghi ngút khói hương, còn hai bên là nơi con, cháu quây quần trò chuyện, ăn bữa cơm đoàn viên. “Mỗi cây cột, viên gạch ở đây đều thấm nước mắt, mồ hôi và công sức của ông bà để lại. Cách đây 2 năm, có người tới trả 500 triệu, bảo bán đi rồi xây cất cái nhà kiên cố mà ở cho tiện. Nhưng nhà này là hồn cốt cha ông, mô mà bán rứa được”, bà Luyên cười, mắt rưng rưng.
Cách đó không xa, bà Nguyễn Thị Hồng (70 tuổi) đang sống trong ngôi nhà cổ do cha bà, ông Nguyễn Xuân Trịnh để lại. Căn nhà được mua lại từ năm 1954 với giá 120 đồng Đông Dương, một con số không nhỏ vào thời ấy. Bà Hồng kể, ngày đó mua được nhà gỗ như thế này là quý lắm, nhà này nay phải hơn 120 năm tuổi. Không chỉ đơn thuần là chốn cư ngụ, nhà rường xưa còn là nơi thờ cúng tổ tiên, gìn giữ và tiếp nối truyền thống gia phong. Ở đây, nhiều ngôi nhà rường đã chứng kiến ba, bốn thế hệ sinh sống, lớn lên rồi khuất bóng theo thời gian.
Tường nhà bà Hồng được xây bằng gạch, trét bằng vôi vữa, nay đã ngả màu theo thời gian. Bên trong, gỗ sến, gỗ gõ và nhiều loại gỗ quý được liên kết thành hệ khung vững chắc. Phần lớn vật dụng trong nhà vẫn còn nguyên vẹn như thuở ban đầu, rương gỗ mít sẫm màu, bàn thờ cẩn ốc xà cừ, gian nhà chính bày biện những đường nét chạm trổ tinh xảo.
Linh hồn của những ngôi nhà cổ
Với những người đã gắn bó cả đời bên dòng sông Gianh, những ngôi nhà cổ không chỉ là nơi để ở mà còn là chứng nhân lịch sử, lưu giữ lớp tầng ký ức và chứng kiến bao đổi thay của thời cuộc. Thế nhưng, trong guồng quay của thời đại mới, không phải ai cũng có điều kiện để giữ lại. Nhà xuống cấp, con cháu đi làm ăn xa, nhiều gia đình buộc lòng phải bán đi căn nhà yêu quý. Họ vừa mất đi di sản vật chất, vừa mất đi di sản tinh thần, từng là nơi cư ngụ của bao thế hệ. Mỗi căn nhà mất đi để lại một khoảng trống không hề nhỏ trong lòng người ở lại.
Tại thôn Vĩnh Phú, xã Quảng Hòa từng có một căn nhà gỗ lim nổi tiếng với tuổi đời gần 300 năm, là nơi trú ẩn cho cả làng trong trận lụt lịch sử đã gần 40 năm. Ông Nguyễn Chính Trực, cán bộ văn hóa xã Quảng Hòa nhớ lại, lúc đó nước sông lên cao, cả người già, trẻ con trong làng đều kéo vào đây trú ẩn. Ngôi nhà như một pháo đài, mưa gió thế nào cũng không thể lay chuyển. Thế nhưng, ngôi nhà cổ quý hiếm ấy giờ cũng đã trở thành quá khứ, bị tháo dỡ, thay thế bằng một căn nhà bê tông hai tầng kiên cố. “Con cháu lớn lên rồi, không thể ở theo kiểu cũ được nữa. Cũng tiếc, nhưng biết làm sao bây giờ”, ông Trực ngậm ngùi.
Cần có giải pháp bảo tồn bền vững
Giữa nhịp sống hiện đại, những ngôi nhà cổ ven sông Gianh dần trở nên “lạc nhịp”. Công năng cũng như không gian những ngôi nhà rường cổ không còn phù hợp với xu hướng kiến trúc mới và thị hiếu của thế hệ trẻ. Người trẻ đi học, đi làm xa quê. Người già thì già yếu, không đủ sức trông nom. Nhiều căn nhà rơi vào cảnh bỏ hoang, hư hỏng theo năm tháng. Những mái ngói rêu phong chỉ còn biết âm thầm chịu đựng nắng mưa, dột nát, xuống cấp theo thời gian.
Theo lời nhiều chủ nhân của những ngôi nhà cổ, mỗi mùa lũ về, nhìn nước dâng lên từng bậc thềm rồi ngập đến tận nóc nhà, mà họ tiếc như đứt từng khúc ruột. Ai cũng ước muốn lưu giữ hồn cốt làng quê, di sản quý giá mà tổ tiên để lại, nhưng điều kiện kinh tế không cho phép. Việc nâng nền, xử lý mối mọt, thay thế các cấu kiện hư hỏng... khá tốn kém, vượt quá khả năng của nhiều hộ gia đình, nhất là những người cao tuổi.
Theo thống kê chưa đầy đủ của UBND xã Quảng Hòa, hiện toàn xã chỉ còn chưa đến 20 căn nhà cổ, phần lớn có tuổi đời từ 80 đến hơn 200 năm. Nhiều căn trong số đó vẫn gìn giữ được hoành phi, câu đối, rương gỗ mít và các đồ thờ tự quý giá. Nếu như 10 năm trước, nơi đây còn lưu giữ gần 200 ngôi nhà cổ thì nay số lượng sụt giảm còn chưa đầy 1/10. Một con số mới nghe qua, thật sự khiến nhiều người không khỏi chạnh lòng.
|
Ông Đặng Văn Luận, Chủ tịch UBND xã Quảng Hòa trăn trở: “Đây là báu vật ông cha để lại. Nhưng nhà thì nhỏ, chật, lại không có điều kiện để sửa sang nên nhiều người đành bán đi hoặc xây nhà mới. Xã đã lập danh sách các ngôi nhà cổ còn sót lại để báo cáo lên thị xã. Nhưng để giữ được những công trình kiến trúc đặc sắc này đòi hỏi phải có chính sách hỗ trợ cụ thể”.
Ông Nguyễn Văn Tình, Phó Chủ tịch UBND TX. Ba Đồn cho biết, toàn thị xã hiện còn hơn 200 ngôi nhà cổ giữ được nguyên bản, chủ yếu nằm ở các xã Quảng Hòa, Quảng Hải, Quảng Lộc... Phần lớn có tuổi đời từ 80 năm trở lên, những căn nhà trên 150 năm tuổi giờ chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. “Lớp già thì còn thương, muốn giữ lại. Lớp trẻ lại chuộng nhà mới. Muốn bảo tồn nhà cổ, giờ là chuyện vừa cần tiền, vừa cần cả tấm lòng”, ông Tình nói.
Nhà rường cổ-di sản giữa lòng Ba Đồn đang trên bờ vực suy tàn. Cần có sự vào cuộc khẩn trương hơn từ chính quyền thị xã và các cơ quan chức năng, nếu không chỉ trong một thời gian ngắn những ngôi nhà cổ này sẽ chỉ còn trong những câu chuyện kể. Giữ lại những ngôi nhà rường cổ không giản đơn là lưu giữ lại ký ức, hồn xưa nếp cũ của làng quê của ngày hôm qua, mà giữ lại di sản quý báu cho hôm nay và cho cả mai sau.
Nhật Linh
Nguồn: https://baoquangbinh.vn/van-hoa/202506/tran-tro-bao-ton-nha-co-ven-song-gianh-2226911/
Bình luận (0)