Vén màn nghề lạ của những “thợ săn vi khuẩn”

(Dân trí) - Những “thợ săn vi khuẩn” lần tìm căn nguyên vi sinh vật từ mẫu bệnh phẩm, xác định kháng sinh đồ, mở ra con đường điều trị trúng đích cho những người bệnh trong vòng vây của vi khuẩn kháng thuốc.

“Chuẩn bị máy, đồ bảo hộ, làm luôn”, BS Phạm Văn Phúc - Phó Giám đốc Trung tâm Hồi sức tích cực, Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới Trung ương vừa dứt lời, cả ê-kíp đã tất bật di chuyển trong phòng bệnh hồi sức. Một ca nội soi phế quản khẩn cấp được triển khai ngay tức thì.

Người phụ nữ 40 tuổi nằm bất động, cơ thể gầy gò sau nhiều tháng nằm viện. Chị từng trải qua phẫu thuật thay quai động mạch chủ tại một bệnh viện tuyến trung ương, sau đó được chuyển về bệnh viện tỉnh để theo dõi.

Thế nhưng, thời gian nằm viện dài ngày khiến vi khuẩn “chiếm lĩnh” cơ thể chị như một kẻ thù vô hình.

Tại bệnh viện tuyến tỉnh, bệnh nhân được chẩn đoán nhiễm trực khuẩn mủ xanh (tên khoa học Pseudomonas aeruginosa) đa kháng.

Đây là loại vi khuẩn có khả năng kháng hầu hết các loại kháng sinh thông thường. Trải qua một tháng điều trị, tình trạng bệnh nhân vẫn không cải thiện. Cơn sốt cao kéo dài, hơi thở ngày một gấp gáp, cuối cùng chị rơi vào tình trạng sốc nhiễm khuẩn và phải chuyển lên Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới Trung ương.

Ống nội soi trượt sâu vào đường thở, trên màn hình hiện ra từng dải niêm mạc đỏ rực, sưng nề.

BS Phúc giải thích: “Mục tiêu quan trọng là lấy được bệnh phẩm sâu nhất, tại đúng vị trí nhiễm trùng để xác định căn nguyên. Chỉ khi tìm ra thủ phạm gây bệnh, chúng tôi mới có thể chọn được thuốc điều trị trúng căn nguyên”.

Với những bệnh nhân phụ thuộc máy thở, nguy cơ nhiễm trùng luôn rình rập. Trực khuẩn mủ xanh, tụ cầu vàng kháng methicillin (MRSA), Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannnii là những cái tên quen thuộc nhưng cũng đầy ám ảnh với các bác sĩ hồi sức.

Chúng không chỉ ẩn náu trong đường thở, mà còn có thể xâm nhập vào máu, não và màng não, hệ thống tiết niệu và tiêu hoá, khiến bệnh nhân nhanh chóng suy đa tạng.

Trong những trường hợp ấy, xét nghiệm vi sinh và kháng sinh đồ chính là “ánh sáng soi đường”. Chúng giúp xác định vi khuẩn nào đang hiện diện, kháng hay nhạy cảm với loại kháng sinh nào, thậm chí có vi khuẩn đó có mang gen kháng thuốc hay không.

Đây là căn cứ quan trọng để bác sĩ đưa ra phác đồ điều trị chính xác, thay vì mò mẫm trong bóng tối.

Bệnh nhân 40 tuổi này chỉ là một trong hàng chục ca bệnh nhiễm khuẩn được lấy mẫu mỗi ngày. Có những cụ bà hơn 80 tuổi viêm phổi bệnh viện tái đi tái lại nhiều lần, có những thanh niên khỏe mạnh bỗng ngã quỵ vì viêm não kèm nhiễm trùng.

Điểm chung là tất cả họ đều cần một câu trả lời: Thủ phạm thực sự là loại vi khuẩn nào? Và thuốc nào còn tác dụng để có thể cứu họ?

Điểm đến của những mẫu bệnh phẩm cần tìm lời giải, khoa Vi sinh và Sinh học phân tử, với hệ thống thiết bị hiện đại và những nhịp chân gấp gáp của nhân viên có thể tiếp nhận mẫu bệnh phẩm 24/7. Nơi đây được ví như “Trung tâm truy vết” các mầm bệnh.

Mỗi bệnh phẩm từ các khoa lâm sàng đều được xử lý như một “manh mối” quý giá. Ngay khi tiếp nhận, kỹ thuật viên quét mã để hiển thị thông tin bệnh nhân, đảm bảo mẫu không bị nhầm lẫn. Dữ liệu lập tức được cập nhật vào hệ thống, kết nối với toàn viện.

Trong hộp vận chuyển mẫu, ống máu và đờm của bệnh nhân vừa được đưa tới. Điều dưỡng Lê Thị Thùy Dung nhanh chóng bàn giao cho đồng nghiệp tại phòng xét nghiệm Vi sinh. Bệnh phẩm máu được nuôi cấy nhằm tăng sinh vi khuẩn trong chai môi trường đặc biệt, đờm phải qua bước xử lý để loại bỏ tạp chất trước khi nuôi cấy.

“Điều quan trọng nhất là chọn đúng môi trường, nuôi cấy vi sinh vật đúng kỹ thuật và tuyệt đối không để mẫu bị nhiễm thêm vi sinh vật từ bên ngoài”, Lê Thị Hoa Hồng, kỹ thuật viên nhiều năm kinh nghiệm chia sẻ.

Thao tác kỹ thuật được thực hiện trong thiết bị an toàn sinh học, từng động tác cấy bệnh phẩm (có thể chứa mầm bệnh) vào đĩa thạch môi trường dinh dưỡng đặc trưng của chị được thực hiện chuẩn xác. Que cấy là loại dùng 1 lần trước khi chạm vào mẫu đều được khử trùng bằng tia gamma.

Đĩa đã cấy vi khuẩn sau đó được đưa vào tủ ấm, nơi nhiệt độ và độ ẩm lý tưởng được duy trì để chúng phát triển. Quá trình này kéo dài từ 24 đến 72 giờ hoặc theo dõi lâu hơn tuỳ sự phát triển mỗi loài vi sinh vật.

Sau thời gian nuôi cấy, trên đĩa thạch bắt đầu hiện lên những khuẩn lạc nhỏ li ti - dấu vết của vi khuẩn.

Kỹ thuật viên Hồng cùng đồng nghiệp tiến hành chọn khuẩn lạc nghi ngờ là căn nguyên gây bệnh, chuẩn hóa độ đục rồi đưa vào thẻ định danh và kháng sinh đồ, chuyển sang hệ thống máy tự động Vitek 2 compact.

Máy sẽ định danh vi khuẩn dựa trên phản ứng sinh vật hóa học và đồng thời thực hiện kháng sinh đồ, tức là “thử sức” vi khuẩn với hàng loạt loại kháng sinh để xác định loại thuốc còn nhạy cảm, loại đã kháng.

“Kết quả sẽ cho biết nồng độ ức chế tối thiểu (MIC), từ đó phân loại vi khuẩn là nhạy, trung gian hay kháng với từng loại kháng sinh”, TS.BS Văn Đình Tráng, Trưởng khoa Vi sinh và Sinh học phân tử chia sẻ.

Thế nhưng, không phải lúc nào máy cũng có sẵn đủ kháng sinh để thử.

Theo TS Tráng với những chủng vi khuẩn lạ, hiếm gặp hoặc biểu hiện kháng bất thường, các kỹ thuật viên phải quay về phương pháp truyền thống: dùng khoanh giấy đã tẩm sẵn kháng sinh ở nồng độ nhất định để tiến hành phương pháp khuếch tán kháng sinh vào đĩa thạch.

Trên đĩa petri, từng mẩu giấy tẩm kháng sinh được đặt lên bề mặt thạch đã được cấy vi khuẩn, rồi đo đường kính vòng ức chế để xác định mức độ nhạy cảm hay kháng kháng sinh của vi khuẩn đó.

Một trợ thủ khác là máy MALDI-TOF. Công nghệ định danh bằng phổ protein đặc trưng của vi khuẩn có thể cho kết quả chỉ sau vài phút/mẫu.

“Mỗi khay định danh chứa được đến 96 mẫu khác nhau. Nhờ vậy, chúng tôi có thể xử lý hàng chục bệnh phẩm trong một buổi, rút ngắn đáng kể thời gian chờ đợi của bệnh nhân”, BS Phạm Thị Dung, khoa Vi sinh và Sinh học phân tử giải thích.

Khi mẫu bệnh phẩm đã qua nuôi cấy và định danh vi sinh vật, công việc của các cán bộ phòng Vi sinh vẫn chưa dừng lại. Đây mới là lúc họ bước vào giai đoạn quan trọng: đọc và phân tích kháng sinh đồ.

Trên bàn làm việc, BS Phạm Thị Dung chăm chú nhìn vào màn hình hiển thị kết quả từ hệ thống máy Vitek. Bảng dữ liệu dày đặc ký hiệu, chỉ số MIC (nồng độ ức chế tối thiểu) hiện lên bên cạnh tên từng loại kháng sinh.

Với mỗi chủng loại vi khuẩn, hệ thống tự động gợi ý mức độ nhạy, trung gian hay kháng. Nhưng trước khi chuyển sang bác sĩ lâm sàng, tất cả đều phải được khẳng định bởi nhân viên phòng Vi sinh kiểm tra, đối chiếu và phê duyệt.

“Máy chỉ cho ra dữ liệu thô. Việc của chúng tôi là phân tích xem kết quả ấy có hợp lý không, có tương thích với đặc điểm của loại vi khuẩn này hay không. Nếu thấy bất thường, chúng tôi phải làm thêm bằng phương pháp khác để kiểm chứng”, BS Dung chia sẻ.

Đôi khi, một chủng vi khuẩn biểu hiện kháng với hầu hết các loại thuốc trong kho kháng sinh. Khi ấy, kỹ thuật viên buộc phải tiến hành thêm xét nghiệm kiểu gen để tìm hiểu xem vi khuẩn có mang gen kháng thuốc đặc biệt nào không.

Chỉ khi biết rõ “vũ khí” mà vi khuẩn đang sở hữu, bác sĩ mới có thể chọn được loại thuốc có khả năng diệt khuẩn hoặc khắc chế chúng.

Trong suốt thời gian cao điểm dịch Covid-19, khối lượng công việc tại “trung tâm truy vết” này tăng gấp nhiều lần.

“Có những ngày, chúng tôi gần như ăn ngủ ngay tại phòng xét nghiệm. Điện thoại reo báo có ca bệnh mới, tất cả lập tức vào vị trí, làm mẫu thâu đêm để kịp trả kết quả sớm nhất”, BS Dung nhớ lại.

Khi có kết quả cuối cùng, nữ bác sĩ sẽ lập báo cáo chi tiết, ghi rõ tên loại vi khuẩn, mức độ nhạy cảm với từng kháng sinh. “Tôi luôn phân tích theo phân tầng kháng sinh, đưa ra nhóm thuốc ưu tiên và nhóm thuốc dự phòng, để bác sĩ lâm sàng có cơ sở lựa chọn phương án tối ưu nhất”, BS Dung giải thích.

Một tờ kết quả chỉ gói gọn trong vài dòng chữ, nhưng đằng sau đó là nhiều giờ lao động tỉ mỉ, chuyên nghiệp. Nó có thể quyết định việc bệnh nhân được cứu sống hay không.

“Chúng tôi hiểu rằng mỗi kết quả mình đưa ra không chỉ là dữ liệu khoa học mà còn là hi vọng sống của người bệnh”, BS Dung nói, mắt vẫn dán vào những vòng tròn khuếch tán kháng sinh trên đĩa cấy.

Một tuần sau khi có kết quả kháng sinh đồ trả về từ khoa Vi sinh và Sinh học phân tử, người phụ nữ 40 tuổi lần đầu tiên có thể tự ngồi dậy. Chị mỉm cười, cất lời cảm ơn các bác sĩ: “Tôi đã nghĩ mình không còn cơ hội”.

Sự hồi phục ấy bắt đầu từ kết quả kháng sinh đồ chuyển đến phòng hồi sức. Từ bảng dữ liệu chi tiết về loại vi khuẩn và mức độ nhạy - kháng với từng loại thuốc, bác sĩ điều trị đã xây dựng được phác đồ trúng đích.

Trực khuẩn mủ xanh siêu kháng thuốc, vốn từng khiến bệnh nhân rơi vào sốc, sốt cao triền miên, cuối cùng bị khống chế. Các chỉ số hô hấp ổn định, cơn sốt dần lùi xa.

Ngày chị xuất viện, cả gia đình ôm chầm lấy nhau ở cổng bệnh viện. Niềm vui đoàn tụ ấy có sự góp mặt thầm lặng nhưng vô cùng quan trọng của những “người đi săn vi khuẩn”. Họ không hiện diện ở giường bệnh, không cầm ống nghe hay kim tiêm, nhưng từng kết quả họ trả về đã góp phần quyết định mở ra cơ hội sống cho người bệnh.

Nội dung: Minh Nhật, Phú Quý

Ảnh: Hải Long

Thiết kế: Vũ Hưng

18/10/2025 - 05:34

Nguồn: https://dantri.com.vn/suc-khoe/ven-man-nghe-la-cua-nhung-tho-san-vi-khuan-20251014160424246.htm