Cuộc 'đại phẫu' giúp khoa học, công nghệ bứt phá

PGS.TS Phạm Văn Song - Hiệu trưởng Trường Đại học Công nghệ Miền Đông (Đồng Nai): Nâng cao năng lực nghiên cứu

Ngày 27/6/2025, Quốc hội đã thông qua Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo với 435/438 đại biểu có mặt tán thành. Luật này, gồm 73 điều, sẽ có hiệu lực từ ngày 1/10/2025, nhằm xác lập các chính sách lớn để thúc đẩy nghiên cứu, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo trên toàn quốc.

Luật KHCN&ĐMST định hướng trường đại học thành trung tâm nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo là bước đi chiến lược, định hình lại sứ mệnh của giáo dục đại học. Để thực hiện thành công sứ mệnh này, ngoài việc các trường đại học cần thay đổi chiến lược và có kế hoạch hành động cụ thể, cần có sự hỗ trợ nhiều nguồn lực từ phía Nhà nước.

Đầu tiên, đó là Nhà nước cần đầu tư tài chính và ngân sách, đổi mới cơ chế tài chính cho các trường đại học. Bản chất của nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo, nhất là nghiên cứu cơ bản mang tính chất không mang lại thành quả kinh tế ngay lập tức. Vì vậy, bên cạnh xã hội hóa, cần có quyết tâm chiến lược trong việc tài trợ có trọng điểm cho nghiên cứu khoa học nhất là nghiên cứu cơ bản, vốn ít được tư nhân tài trợ.

Chi tiêu ngân sách cho nghiên cứu đại học cần được tăng cường, cùng với cơ chế tài chính linh hoạt, minh bạch để thu hút nhân tài và “nuôi dưỡng” kết quả nghiên cứu. Ngoài ra, cần có chính sách ưu đãi trong mua sắm công đối với sản phẩm từ các tổ chức khoa học và công nghệ.

Tiếp đến là phát triển và thu hút nguồn nhân lực chất lượng cao. Nhà nước cần hỗ trợ đào tạo và bồi dưỡng đội ngũ giảng viên, nghiên cứu viên đạt trình độ cao, đặc biệt là trình độ tiến sĩ. Cần có cơ chế mở để thu hút các nhà khoa học, giáo sư ưu tú với chế độ đãi ngộ xứng đáng, đồng thời xây dựng và phát triển các nhóm nghiên cứu mạnh.

Các chính sách khuyến khích cá nhân hoạt động khoa học cũng cần thiết. Chính sách “miễn trừ trách nhiệm” trong Luật là sự tiến bộ, hết sức thiết thực, giúp nhà khoa học yên tâm nghiên cứu. Tuy nhiên, cần cụ thể hóa chính sách này để tạo điều kiện hơn nữa cho hoạt động nghiên cứu khoa học của các trường đại học.

Các trường đại học nghiên cứu cần được đầu tư cơ sở hạ tầng hiện đại như thư viện, phòng thí nghiệm đạt chuẩn quốc tế. Do vậy các trường cần được đầu tư nâng cấp cơ sở hạ tầng và xây dựng môi trường nghiên cứu chuyên nghiệp. Điều này tạo ra văn hóa nghiên cứu với tinh thần tự do học thuật, đơn giản hóa các thủ tục hành chính để các nhà khoa học tập trung vào chuyên môn.

Đại học muốn mạnh về nghiên cứu cần đổi mới quản trị và thúc đẩy hợp tác đa chiều. Nhà nước cần cải cách triệt để mô hình quản trị, trao quyền tự chủ mạnh mẽ cho các trường đại học, thúc đẩy các chính sách khuyến khích hợp tác quốc tế và liên ngành. Đại học cần gắn kết chặt chẽ với doanh nghiệp để hoạt động nghiên cứu trở thành động lực cho khởi nghiệp và phát triển kinh tế - xã hội.

TS Đặng Xuân Ba - Giám đốc Trung tâm Robot Thông minh, Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP Hồ Chí Minh: Động lực để nhà khoa học dấn thân đến cùng

Trong nguyên tắc 80/20 của một nghiên cứu khoa học, sản phẩm có độ hoàn thiện 80% chỉ mất 20% thời gian. Và muốn sản phẩm đạt 100%, tức là làm tiếp 20% còn lại, nhà khoa học phải mất 80% thời gian. Điều đó cho thấy, để một sản phẩm được hoàn thiện, nhà khoa học cần nhiều thời gian. Do đó, họ cần có động lực lớn để giải quyết 20% còn lại. Vậy điều gì giúp nhà khoa học tiếp tục dấn thân?

Theo tôi, có hai thứ sẽ giúp họ tiếp tục đó là những kích thích từ bên ngoài và trong. Với bên ngoài, nhà khoa học cần những chính sách khuyến khích từ cơ quan quản lý Nhà nước.

Luật KHCN&ĐMST với cơ chế nhà khoa học được hưởng 30% lợi nhuận nếu nghiên cứu được thương mại hóa là một cơ chế khuyến khích rõ ràng, tạo động lực lớn cho nhà khoa học đi tới hoàn thiện sản phẩm cuối cùng. Kích thích từ bên trong, đó là tố chất của mỗi nhà khoa học, luôn có tâm niệm nghiên cứu đến tận cùng vấn đề. Đây được coi là tố chất của nhiều người nghiên cứu. Họ muốn chứng tỏ sản phẩm của mình có thể sử dụng tốt và xã hội công nhận.

Thực tế, trong mô hình doanh nghiệp hoạt động nghiên cứu phát triển (R&D) chỉ chiếm phần nhỏ trong tổng thể hoạt động kinh doanh bên cạnh các công việc về tiếp thị, bán hàng, quảng bá, chăm sóc khách hàng, hồ sơ giấy tờ… Tôi cho rằng hoạt động R&D sẽ là nhiệm vụ của trường đại học và doanh nghiệp sẽ làm công việc bán hàng trong mối quan hệ hợp tác này. Mô hình này từng thành công ở nhiều quốc gia, đặc biệt là Trung Quốc, Hàn Quốc với những doanh nghiệp hàng đầu có đội ngũ nghiên cứu là những giáo sư, tiến sĩ trong trường đại học.

Ngoài chính sách về nghiên cứu, Nhà nước cần có các cơ chế hỗ trợ về thị trường để giúp nền sản xuất trong nước. Cụ thể là các ngành công nghiệp phụ trợ cần được hỗ trợ nhiều chính sách để phát triển và có thể cạnh tranh so với hàng ngoại nhập. Điều này giúp các sản phẩm nghiên cứu có thể cạnh tranh về giá thành so với sản phẩm khác, tăng khả năng thương mại hóa.

TS Huỳnh Thiên Tài - Phó Trưởng phòng phụ trách, Phòng Khoa học Công nghệ và Quan hệ đối ngoại, Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường TPHCM: Cởi trói cho nhà khoa học bằng cơ chế “khoán chi”

Định hướng chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu được đề cập trong Luật KHCN&ĐMST là bước tiến phù hợp với bản chất khoa học. Trong trường hợp nghiên cứu không thành công, nhà khoa học có thể dừng lại mà không phải bồi thường kinh phí.

Quan trọng hơn, người nghiên cứu cần công bố kết quả không thành công để cộng đồng khoa học tránh lặp lại sai lầm, coi đó như bài học kinh nghiệm. Với cơ chế này, tôi tin rằng sẽ giải quyết vấn đề trong nghiên cứu hiện nay là nhà khoa học phải làm đủ mọi cách để đề tài được nghiệm thu theo đúng sản phẩm đăng ký ban đầu.

Về cơ chế tài chính, cơ chế “khoán chi” sẽ giúp cởi trói cho nhà khoa học. Bởi thực tế hiện nay, các đề tài nghiên cứu dùng ngân sách phải qua quy trình đánh giá, nghiệm thu hàng năm theo từng chuyên đề phức tạp. Các thủ tục tài chính, kế toán cũng chiếm nhiều thời gian của nhà khoa học.

Tôi từng tham gia các đề tài theo cơ chế quỹ của Nhà nước, tư nhân và thấy rằng phù hợp với đặc thù của khoa học. Bởi cơ chế giải ngân kinh phí được thực hiện theo tiến độ công việc nhà khoa học đạt được. Hội đồng khoa học đánh giá theo kết quả từng giai đoạn đề tài để quyết định cấp tiếp kinh phí hay dừng lại.

Cơ quan quản lý quỹ chỉ quan tâm kết quả cuối cùng, cho phép nhà khoa học tự chủ động trong việc sử dụng kinh phí phù hợp mục đích nghiên cứu. Điều này giúp nhà khoa học có thời gian, tập trung cho công việc chuyên môn để cho ra sản phẩm nghiên cứu chất lượng.

Bên cạnh đầu tư cho các nhóm nghiên cứu mạnh và chuyên gia đầu ngành, tôi cho rằng các cơ quan quản lý cần quan tâm đến việc hỗ trợ nhà khoa học trẻ. Đây là những tài năng cần được tạo điều kiện và hỗ trợ kinh phí để phát huy khả năng, sở trường. Cần có nhiều nguồn quỹ nghiên cứu để nhà khoa học trẻ dễ tiếp cận.

Tất nhiên, nhà khoa học trẻ khi nhận được tài trợ nghiên cứu cũng phải qua các bước thẩm định, đánh giá chặt chẽ. Việc thực hiện cơ chế quỹ linh hoạt và chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học không chỉ khích lệ tinh thần sáng tạo mà còn giúp đất nước nhanh chóng bắt kịp xu hướng khoa học công nghệ toàn cầu.

ThS Đặng Thị Luận - Phó Giám đốc phụ trách Trung tâm Khởi nghiệp Sáng tạo (Sở Khoa học và Công nghệ TP Hồ Chí Minh): Tạo đà cho hệ sinh thái khởi nghiệp

Luật KHCN&ĐMST lần đầu tiên đưa đổi mới sáng tạo vào luật và được công nhận là trụ cột độc lập giúp tạo ra khung pháp lý thống nhất, đồng bộ, các chính sách hỗ trợ sẽ được thiết kế một cách trực diện và hiệu quả hơn cho hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia.

Như vậy, các hoạt động như ươm tạo, tăng tốc khởi nghiệp, đầu tư mạo hiểm, thử nghiệm chính sách (sandbox)... sẽ có nền tảng pháp lý vững chắc để triển khai hiệu quả.

Bên cạnh đó, sự thay đổi căn bản này còn tác động mạnh mẽ đến nhận thức của toàn xã hội, từ các nhà hoạch định chính sách, nhà khoa học đến cộng đồng doanh nghiệp về tầm quan trọng của việc phải gắn liền nghiên cứu khoa học với ứng dụng thực tiễn và nhu cầu của thị trường.

Từ góc nhìn thực tiễn tại TP Hồ Chí Minh, nơi có hệ sinh thái khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo sôi động nhất cả nước, tôi thấy rằng khi đổi mới sáng tạo được thể chế hóa rõ ràng, các địa phương sẽ có thêm công cụ, hành lang pháp lý và nguồn lực để chủ động triển khai các mô hình hỗ trợ phù hợp. Quan trọng hơn, điều này mở ra cơ hội để kết nối tốt hơn giữa các thành phần trong hệ sinh thái, từ startup, viện trường, doanh nghiệp, nhà đầu tư cho đến các cơ quan quản lý nhà nước, theo hướng đồng kiến tạo giá trị.

Luật KHCN&ĐMST ưu đãi cho các trung tâm đổi mới sáng tạo như ưu tiên thuê đất; ưu tiên sử dụng trang thiết bị nghiên cứu tại các phòng thí nghiệm dùng chung; được hỗ trợ thông tin - truyền thông; xúc tiến thương mại… Đây là tín hiệu tích cực không chỉ giúp hoàn thiện hạ tầng hỗ trợ, mà còn rút ngắn khoảng cách tiếp cận chính sách cho startup.

Khi trung tâm được ưu đãi về đất, cơ sở hạ tầng; trang thiết bị nghiên cứu; hỗ trợ thông tin, truyền thông hay xúc tiến thương mại, thì chính doanh nghiệp khởi nghiệp là đối tượng thụ hưởng trực tiếp thông qua các dịch vụ mà trung tâm đổi mới sáng tạo cung cấp. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh doanh nghiệp nhỏ, startup còn nhiều hạn chế nguồn lực.

“Về mức thù lao 30% cho nhà khoa học nếu đề tài nghiên cứu được chuyển giao và thương mại hóa thành công, tôi cho rằng đây là bước tiến lớn, coi trọng vai trò và công sức của nhà khoa học trong việc họ được thụ hưởng những gì mà mình cống hiến.

Tuy nhiên, để nghiên cứu được thương mại hóa cần sự tham gia của doanh nghiệp theo mô hình 3 bên gồm: Nhà khoa học - nhà trường - nhà doanh nghiệp cùng thực hiện. Sau khi nghiên cứu ra được kết quả với các bản quyền về sở hữu trí tuệ, nhà khoa học có thể chuyển giao cho doanh nghiệp và họ được hưởng lợi nhuận từ kết quả nghiên cứu do được thừa nhận về mặt bản quyền”. - TS Huỳnh Thiên Tài

Nguồn: https://giaoducthoidai.vn/cuoc-dai-phau-giup-khoa-hoc-cong-nghe-but-pha-post745630.html