Hành trình giúp người dân học cách 'lắng nghe cây trồng'

Khi nông dân bắt đầu quan sát thay vì phun xịt, lắng nghe thay vì ứng phó, ngành trồng trọt cũng bước vào hành trình mới, nuôi dưỡng cây, đất và cả hệ sinh thái.

Đã thành thói quen từ vài năm nay, những nông dân An Giang trong nhóm Zalo “Thời tiết nông vụ” lại mở điện thoại xem bản tin 10 ngày do trạm khuyến nông gửi. Dự báo cho biết mưa trái mùa có thể kéo dài thêm một tuần, độ ẩm cao, nguy cơ bệnh thán thư tăng. Nhờ vậy, người trồng xoài lập tức điều chỉnh lịch tỉa cành và phun phòng bằng thuốc sinh học sớm hơn 2 ngày thay vì chờ bị sâu bệnh mới xịt.

Một câu chuyện nhỏ nhưng phản chiếu bước ngoặt lớn của ngành trồng trọt khi đã chuyển từ tư duy phòng trừ sâu bệnh sang quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp (IPHM).

An Giang tổ chức các lớp đào tạo giảng viên nguồn về IPHM. Ảnh: Trung Chánh.

Khái niệm IPHM vốn không mấy xa lạ, bởi từng xuất hiện trong chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững. Tuy nhiên ở Việt Nam, nó mang một ý nghĩa sâu sắc hơn, bởi đây là kết tinh của tri thức khoa học, kinh nghiệm của nông dân và khát vọng phát triển hài hòa với thiên nhiên. Nếu trong quá khứ, việc bảo vệ cây trồng đồng nghĩa với dùng thuốc thì hôm nay, điều đó đồng nghĩa với duy trì cân bằng sinh thái, chăm sóc đất, nước, vi sinh vật và cây như một hệ thống sống thống nhất.

Từ nền tảng của chương trình quản lý dịch hại tổng hợp (IPM) những năm 1990, IPHM mở rộng phạm vi, hướng tới “sức khỏe” thay vì “dịch hại”. Đó không chỉ là cách canh tác mà là triết lý sản xuất: phòng hơn chữa, điều hòa thay vì đối kháng. Ở ĐBSCL, nhiều mô hình lúa - tôm, lúa - sen áp dụng IPHM đã cho năng suất cao hơn 10%, giảm 40% lượng thuốc BVTV.

Tại Sơn La, vùng mận hậu Hồng Nam chuyển sang dùng bẫy sinh học và chế phẩm thảo mộc, đồng thời kết hợp nuôi ong để thụ phấn tự nhiên. Kết quả không chỉ là vụ mùa an toàn mà còn là sản phẩm đạt chứng nhận GlobalGAP, mở đường xuất khẩu sang Nhật Bản.

Theo Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, áp dụng các nguyên tắc IPHM giúp giảm trung bình 30 - 50% lượng thuốc hóa học, 20% phân bón vô cơ mà năng suất vẫn ổn định. Điều đáng nói hơn là sự thay đổi trong tư duy quản lý, từ “xử lý sự cố” sang “duy trì trạng thái khỏe mạnh”. Mỗi cánh đồng, mỗi vườn cây được nhìn như một cơ thể sống, nơi đất, cây, vi sinh và khí hậu tương tác không ngừng. Bảo vệ cây trồng không còn là cuộc chiến mà là quá trình chăm sóc chủ động, dài hơi và có hiểu biết.

Để làm được điều đó, công nghệ dự báo và cảnh báo sớm đóng vai trò trung tâm. Với sự đồng hành của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, trực tiếp là Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, đến giữa năm 2025, hơn 300.000 nông dân phía Nam đã thường xuyên sử dụng bản tin thời tiết nông vụ để điều chỉnh lịch gieo trồng, tưới tiêu và phòng trừ sâu bệnh.

Thông tin từ chương trình hợp tác với Trung tâm Nông nghiệp Nhiệt đới Quốc tế (CIAT) không những được truyền qua website hay loa xã mà còn được cập nhật qua Zalo, Telegram và ứng dụng di động, biến công nghệ khí tượng thành “cảm biến thời gian thực" cho nông nghiệp.

Nhờ đó, thay vì chờ sâu bệnh xuất hiện mới phun, người dân giờ có thể hành động trước khi sâu bệnh bùng phát. Ở nhiều vùng trồng xoài, cam, cà phê, bản đồ số sâu bệnh đã được thử nghiệm, giúp người dân nắm được mật độ dịch hại ngay trên điện thoại. Mỗi bản tin giờ đây không chỉ là thông báo mà là “một liều vaccine” phòng bệnh cho cây trồng.

Nông dân đọc áp phích Bản tin Thời tiết nông vụ cho mùa vụ mới. Ảnh: CIAT.

Hành trình chuyển đổi này cũng thể hiện trong định hướng chính sách. Chiến lược phát triển trồng trọt đến năm 2030 xác định rõ phòng trừ dịch hại trên cơ sở quản lý sức khỏe cây trồng, cân bằng sinh thái và an toàn cho người tiêu dùng. Sự xuất hiện của cụm từ “sức khỏe cây trồng” trong văn kiện chính thức của ngành thể hiện rõ bước tiến về nhận thức và quản trị.

Cùng với đó, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cam kết phối hợp chặt chẽ với FAO triển khai chương trình IPHM quốc gia, hướng đến giảm 20% lượng thuốc BVTV hóa học, đồng thời tăng diện tích canh tác hữu cơ lên 2% tổng diện tích đất trồng trọt vào năm 2030.

Tư duy “sức khỏe cây trồng” đang dần lan tỏa ra toàn chuỗi giá trị. Doanh nghiệp sản xuất vật tư nông nghiệp chuyển hướng sang phân hữu cơ, chế phẩm sinh học, công nghệ cảm biến. Các hợp tác xã áp dụng truy xuất nguồn gốc và chứng nhận sinh thái như một “tem sức khỏe” cho sản phẩm. Những vùng nguyên liệu lớn, từ cà phê Tây Nguyên, hồ tiêu Bình Phước đến chuối Đồng Nai... đều bắt đầu gắn IPHM vào tiêu chí nông nghiệp xanh, hướng tới chứng nhận carbon thấp.

Tất nhiên, thay đổi thói quen không dễ. Nhiều nông dân vẫn còn nặng tâm lý “phải thấy sâu mới tin là có sâu”. Nhưng ở những nơi chuyển đổi thành công, hiệu quả kinh tế lại là lời thuyết phục rõ nhất khi đất khỏe, cây khỏe, sản phẩm an toàn, giá bán tăng, đầu ra ổn định. Chính sự thay đổi ấy - chậm mà chắc đang hình thành một thế hệ người làm nông mới hiểu đất, hiểu cây, hiểu cả những rủi ro khí hậu đang đến gần.

Từ một nền nông nghiệp bị động, Việt Nam đang tiến tới nền nông nghiệp chủ động và thông minh. “Quản lý sức khỏe cây trồng” không còn dừng là khái niệm kỹ thuật mà dần trở thành biểu tượng cho sự trưởng thành về tri thức, về văn hóa sản xuất. Khi nông dân nhìn thấy giá trị trong từng con bọ rầy, từng giọt sương, họ không chỉ cứu mùa vụ. Cao hơn, họ đang giữ lấy hệ sinh thái cho thế hệ sau.

80 năm trước, nông nghiệp Việt Nam khởi đầu với mục tiêu nuôi sống dân tộc. Hôm nay, cùng với IPHM và công nghệ dự báo, ngành trồng trọt đang bước vào giai đoạn mới, nuôi dưỡng cả con người lẫn thiên nhiên, không chỉ hiện tại mà còn cho cả mai sau.

Nguồn: https://nongnghiepmoitruong.vn/hanh-trinh-giup-nguoi-dan-hoc-cach-lang-nghe-cay-trong-d782996.html