Quỹ Tiết kiệm năng lượng và mô hình ESCO: Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam

ESCO là hình thức công ty dịch vụ năng lượng, chuyên cung cấp các giải pháp năng lượng toàn diện bao gồm thiết kế và thực hiện các dự án tiết kiệm năng lượng, bảo tồn năng lượng, cho thuê cơ sở hạ tầng năng lượng... ESCO sẽ thực hiện gói dịch vụ năng lượng bao gồm lập kế hoạch, xây dựng, lắp đặt, vận hành và bảo trì, tối ưu hóa, đóng góp tài chính,… Hình thức này bảo đảm cho các chi phí đầu tư, kết quả tiết kiệm năng lượng và chịu rủi ro về thương mại để thực hiện giải pháp hiệu quả năng lượng và quản lý trong cả thời gian thực hiện dịch vụ. 

Thái Lan: Tài chính linh hoạt, phối hợp 3 bên

Thái Lan là một trong những quốc gia tiên phong trong khu vực ASEAN về xây dựng thể chế hỗ trợ tiết kiệm năng lượng. Từ năm 1992, nước này đã thành lập Quỹ Tiết kiệm Năng lượng (ENCON Fund) với nguồn thu ổn định từ thuế nhiên liệu. ENCON Fund đóng vai trò là trung tâm tài chính của hàng loạt chương trình hỗ trợ kỹ thuật, bảo lãnh tín dụng, tài trợ nghiên cứu và kết nối doanh nghiệp.

Chính phủ Thái Lan cũng vận hành thị trường ESCO mạnh mẽ. Hàng trăm doanh nghiệp hoạt động chuyên sâu trong các lĩnh vực như HVAC, chiếu sáng công nghiệp, cải tạo tòa nhà… dưới sự điều phối của Cơ quan Phát triển Hiệu quả Năng lượng (DEDE). Mô hình hợp tác ba bên – Nhà nước hỗ trợ chính sách, doanh nghiệp triển khai kỹ thuật và ngân hàng cung cấp vốn – đã giúp thị trường ESCO Thái Lan vận hành minh bạch và bền vững.

Hà Lan: Thế mạnh về cộng đồng và đổi mới

Hà Lan nổi bật với mô hình tài chính phân tầng – kết hợp giữa Quỹ Khí hậu và Năng lượng quốc gia và các quỹ cấp thành phố như Amsterdam, Rotterdam. Các quỹ này hỗ trợ cải tạo nhà ở xã hội, phát triển các khu dân cư tiết kiệm năng lượng và thúc đẩy đầu tư công nghệ mới như pin lưu trữ, điều khiển thông minh.

ESCO Hà Lan không chỉ phát triển trong công nghiệp mà còn vươn mạnh vào khu vực dân cư, tòa nhà chung cư, trường học và bệnh viện. Điểm đặc biệt là các "ESCO cộng đồng" nơi cư dân cùng góp vốn, cùng khai thác lợi ích từ phần tiết kiệm năng lượng.

Hoa Kỳ: Đa dạng nguồn vốn, đẩy mạnh truyền thông

Hoa Kỳ phát triển hàng loạt quỹ năng lượng cấp bang như California Clean Energy Fund, kết hợp với các chương trình Liên bang như Energy Efficiency and Conservation Block Grant (EECBG). Chính phủ Mỹ thường không trực tiếp vận hành mà ủy quyền cho các tổ chức độc lập, bảo đảm tính linh hoạt và hiệu quả.

Thị trường ESCO tại Mỹ phát triển sớm và đạt quy mô hàng chục tỷ USD mỗi năm. Các doanh nghiệp dịch vụ năng lượng triển khai hàng loạt dự án EPC trong khu vực công, bệnh viện, trường học, và cả trong doanh nghiệp tư nhân. Đặc biệt, các công cụ đo lường, đánh giá, cơ sở dữ liệu hiệu suất và mẫu hợp đồng được chuẩn hóa và công khai rộng rãi.

Nhật Bản: Luật rõ, tín chỉ rõ, ESCO chuyên sâu

Nhật Bản nổi bật với Luật Hiệu suất năng lượng từ năm 1979, yêu cầu doanh nghiệp sử dụng năng lượng lớn phải kiểm toán định kỳ và lập kế hoạch tiết kiệm. Ngoài ra, nước này còn triển khai thị trường tín chỉ tiết kiệm năng lượng, nơi các đơn vị tiết kiệm vượt chuẩn có thể bán lại phần tín chỉ.

ESCO Nhật Bản phát triển theo hướng chuyên sâu – mỗi công ty tập trung một lĩnh vực: thiết bị công nghiệp, chiếu sáng, điều hòa trung tâm… với các hợp đồng chia sẻ lợi ích minh bạch và được pháp luật bảo vệ. Đồng thời, các chương trình tài trợ như từ NEDO hay DBJ cung cấp gói tín dụng ưu đãi và tài trợ nghiên cứu – triển khai.

Đan Mạch: Chính sách tập trung cộng đồng, hiệu quả, thực chất

Đan Mạch là quốc gia đi đầu châu Âu về chuyển đổi năng lượng bền vững với nền tảng là cộng đồng hóa giải pháp tiết kiệm năng lượng. Chính phủ Đan Mạch tài trợ mạnh cho các chương trình địa phương thông qua Quỹ Hiệu quả năng lượng và Quỹ Khí hậu quốc gia. Nguồn lực chủ yếu được sử dụng để cải tạo nhà ở công cộng, hệ thống sưởi tập trung, lắp đặt các thiết bị tiết kiệm điện và sưởi thông minh.

Thị trường ESCO tại Đan Mạch tuy không phát triển ồ ạt nhưng lại mang tính chuyên môn sâu, bền vững và được đánh giá cao nhờ cơ chế kiểm soát chất lượng và giám sát tiết kiệm khắt khe. Các công ty ESCO hoạt động chủ yếu trong lĩnh vực cải tạo công trình công cộng, nhà máy chế biến thực phẩm, trường học và bệnh viện. Chính quyền địa phương có vai trò lớn trong việc tổ chức đấu thầu, giám sát hiệu quả và đảm bảo minh bạch tài chính.

Chiến lược của Đan Mạch nhấn mạnh vai trò của người dân – từ tuyên truyền, giám sát, đến góp vốn cộng đồng. Đây là một trong những ví dụ rõ nét về sự hội tụ giữa thể chế mạnh, kỹ thuật cao và xã hội hóa sâu sắc.

Trung Quốc: Thị trường lớn, can thiệp mạnh, phát triển đồng bộ

Trung Quốc là quốc gia châu Á có quy mô thị trường tiết kiệm năng lượng và ESCO lớn nhất thế giới. Chính phủ nước này đã thành lập Quỹ hỗ trợ hiệu quả năng lượng ở cấp Trung ương và địa phương, chủ yếu thông qua Ngân hàng Phát triển Trung Quốc và các quỹ đầu tư xanh.

Một trong những động lực chính là chính sách trợ giá trực tiếp cho tiết kiệm năng lượng: doanh nghiệp được nhận tiền tương ứng với lượng năng lượng tiết kiệm được (theo đơn vị TOE – tấn dầu quy đổi). Các dự án có quy mô lớn hoặc công nghệ mới còn được nhận hỗ trợ kỹ thuật, ưu đãi thuế và tài trợ thiết bị.

Trung Quốc hiện có hơn 6.000 công ty ESCO hoạt động trên toàn quốc, phần lớn trong lĩnh vực công nghiệp nặng, chiếu sáng đô thị, và cải tạo nhà máy. Nhà nước xây dựng hệ thống xếp hạng, giám sát kỹ thuật và kết nối ngân hàng – doanh nghiệp – ESCO thông qua các nền tảng kỹ thuật số và hiệp hội ngành nghề. Đây là mô hình cho thấy khi nhà nước can thiệp chiến lược và tạo dựng hạ tầng thị trường, thị trường ESCO có thể phát triển nhanh và rộng.

Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

ESCO là mô hình kinh doanh mới được sử dụng hiệu quả tại nhiều nước phát triển do tính ưu việt trong việc đầu tư trước thiết bị năng lượng cho người dùng và hoàn trả chi phí thiết bị trong quá trình sử dụng; thúc đẩy thị trường tiết kiệm năng lượng, tạo động lực cho các doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này, góp phần thực hiện cam kết của Việt Nam về giảm phát thải khí nhà kính, phát triển bền vững.

Để triển khai thực hiện mô hình này tại Việt Nam, Quỹ TKNL cần được thiết kế theo mô hình tài chính công – tư kết hợp, có khả năng thu hút và luân chuyển vốn, hỗ trợ đồng thời cho cải tạo công nghiệp, dân dụng và đổi mới công nghệ.

Thị trường ESCO cần hành lang pháp lý đầy đủ, đặc biệt là chuẩn hóa mẫu hợp đồng EPC, cơ chế chia sẻ tiết kiệm và tiêu chuẩn đánh giá độc lập.

Phân tầng quản lý – điều phối hiệu quả: Cần có một cơ quan đầu mối quốc gia như DEDE (Thái Lan) hoặc KfW (Đức) kết nối kỹ thuật – tài chính – chính sách.

Ứng dụng nền tảng số trong giám sát tiết kiệm năng lượng và phổ biến thông tin về doanh nghiệp ESCO, hợp đồng mẫu, cơ hội đầu tư.

Kết hợp chiến lược cộng đồng hóa như Hà Lan – đưa tiết kiệm năng lượng về từng khu dân cư, tòa nhà, tổ dân phố; gắn tiết kiệm điện với chất lượng sống.

Với định hướng sửa đổi Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, Việt Nam đang đứng trước cơ hội định hình một hệ sinh thái tiết kiệm năng lượng vững chắc, hiện đại và giàu tiềm năng hợp tác quốc tế.

---

Nguồn: https://moit.gov.vn/tin-tuc/su-dung-nang-luong-tiet-kiem-va-hieu-qua/quy-tiet-kiem-nang-luong-va-mo-hinh-esco-kinh-nghiem-quoc-te-va-bai-hoc-cho-viet-nam.html