Học sinh các trường THPT tại TP.HCM tham gia kỳ thi đội tuyển thi học sinh giỏi quốc gia năm 2025 - Ảnh: NHƯ HÙNG
Trong khi giáo dục toàn cầu chuyển mạnh sang phát triển năng lực, tư duy sáng tạo và tinh thần hợp tác, thi học sinh giỏi nên có một cách tiếp cận mới.
Từ "học để thi" đến "học để phát triển năng lực"
Suốt nhiều thập niên, kỳ thi học sinh giỏi được xem là "sân chơi trí tuệ", nơi phát hiện và bồi dưỡng học sinh xuất sắc cho các trường chuyên và đội tuyển quốc gia.
Tuy nhiên với Chương trình giáo dục phổ thông 2018, triết lý giáo dục đã chuyển từ "học để thi" sang "học để phát triển năng lực và phẩm chất". Cùng với đó, thông tư 22/2021/TT-BGDĐT điều chỉnh cơ chế đánh giá theo hướng khuyến khích sự tiến bộ cá nhân thay vì chỉ tôn vinh kết quả.
Nghị quyết 71/NQ-CP cũng nhấn mạnh yêu cầu phát triển công bằng, sáng tạo và toàn diện cho người học. Trong bối cảnh này kỳ thi học sinh giỏi vốn nặng về ghi nhớ và mẹo làm bài bộc lộ nhiều giới hạn khi không còn phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực mà nền giáo dục hiện nay đang theo đuổi.
Ở các quốc gia phát triển, không nơi nào chỉ dựa vào một kỳ thi duy nhất để phát hiện học sinh giỏi. Tại Mỹ, các cuộc thi như MathCounts hay Science Olympiad được tổ chức nhiều cấp độ, kết hợp thi cá nhân, thi nhóm và dự án nghiên cứu giúp học sinh thể hiện tư duy sáng tạo và khả năng hợp tác.
Singapore từng nổi tiếng với Chương trình giáo dục tài năng tuyển chọn rất khắt khe nhưng gần đây đã điều chỉnh để giảm áp lực, mở rộng cơ hội cho học sinh có năng khiếu khác nhau. Trung Quốc và Hàn Quốc vẫn duy trì các kỳ thi học sinh giỏi song xu hướng đã chuyển dần sang đánh giá năng lực nghiên cứu, sáng tạo nghệ thuật và ứng dụng khoa học thực tiễn.
Nuôi dưỡng nhân tài
Tại Việt Nam, kỳ thi học sinh giỏi từng có vai trò tích cực trong việc tạo nguồn cho trường chuyên, khơi dậy tinh thần hiếu học và ý chí vươn lên. Tuy nhiên trong bối cảnh đổi mới giáo dục, kỳ thi này cần được nhìn nhận lại một cách nghiêm túc.
Nhiều trường bắt đầu luyện đội tuyển ngay từ lớp 6, tập trung nguồn lực cho một nhóm nhỏ học sinh. Thành tích học sinh giỏi trở thành "thước đo danh tiếng" của nhà trường khiến mục tiêu phát triển năng lực toàn diện cho học sinh bị lệch hướng.
Về mặt quản lý, đây còn là bài toán chi phí và lợi ích. Các địa phương phải huy động ngân sách và nhân lực đáng kể cho một kỳ thi mà chỉ một tỉ lệ nhỏ học sinh được hưởng lợi. Nguồn lực này hoàn toàn có thể được tái phân bổ để nâng chất lượng dạy học đại trà, đặc biệt ở vùng khó khăn.
Tuy vậy nếu bỏ hoàn toàn kỳ thi mà chưa có cơ chế thay thế, giáo dục Việt Nam có thể mất đi một kênh phát hiện và nuôi dưỡng nhân tài sớm vốn là yếu tố quan trọng trong chiến lược phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao.
Một trong những vấn đề lớn nhất của kỳ thi học sinh giỏi là tính công bằng. Học sinh ở đô thị có điều kiện học thêm, được thầy giỏi hướng dẫn và tiếp cận tài liệu phong phú trong khi học sinh ở nông thôn, miền núi lại ít cơ hội. Kỳ thi vì thế dễ trở thành "sân chơi thiên lệch", tái tạo bất bình đẳng trong cơ hội học tập.
Điều này đi ngược tinh thần của Chiến lược phát triển giáo dục 2021-2030, vốn đề cao công bằng và cơ hội học tập cho mọi đối tượng.
Ở góc độ giáo viên, kỳ thi học sinh giỏi vừa là cơ hội thể hiện chuyên môn vừa là gánh nặng thi đua. Ở nhiều nơi thành tích học sinh giỏi vẫn là tiêu chí quan trọng để xét thi đua, khen thưởng khiến không ít giáo viên dồn công "luyện gà" thay vì chú trọng phát triển năng lực chung của học sinh.
Hệ sinh thái phát hiện tài năng
Kỳ thi học sinh giỏi chỉ có ý nghĩa khi chuyển từ kiểm tra khả năng ghi nhớ sang đánh giá tư duy, sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề gắn với các tình huống thực tiễn. Cấu trúc đề thi cần được thiết kế theo hướng mở, yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức liên môn và thể hiện quan điểm cá nhân.
Bên cạnh đó các địa phương nên đa dạng hóa hình thức phát hiện học sinh năng khiếu thông qua câu lạc bộ học thuật, sân chơi STEM, dự án cộng đồng hoặc học bổng sáng tạo, giúp học sinh phát triển năng lực tự nhiên và công bằng hơn.
Thay vì tổ chức thi theo cấp hành chính, có thể xây dựng mạng lưới học thuật mở hoặc nền tảng trực tuyến, nơi học sinh được đánh giá qua hồ sơ năng lực, dự án nghiên cứu hay sản phẩm thực tế.
Ở cấp quản lý, Bộ GD-ĐT đóng vai trò kiến tạo khung năng lực thống nhất và hướng dẫn triển khai. Các địa phương có thể linh hoạt lựa chọn mô hình phù hợp với điều kiện vùng miền, bảo đảm tính công bằng trong cơ hội tham gia.
Giáo viên cần được ghi nhận không chỉ qua số lượng giải thưởng mà qua hiệu quả phát triển toàn diện của học sinh. Khi đó kỳ thi học sinh giỏi sẽ trở thành một phần trong hệ sinh thái phát hiện và bồi dưỡng tài năng thay vì là cuộc đua thành tích.
Trường chuyên đã thay đổi
Từ tháng 10-2025, hệ thống trường THPT chuyên sẽ áp dụng chương trình riêng dựa trên khung Chương trình giáo dục phổ thông 2018, chú trọng năng lực nghiên cứu, tư duy phản biện và sáng tạo.
Các môn khoa học tự nhiên sẽ bổ sung nội dung về công nghệ, trí tuệ nhân tạo; ngữ văn tăng cường năng lực tranh biện xã hội và sáng tạo ngôn ngữ. Khi triết lý đào tạo của giáo dục mũi nhọn đã chuyển mình như vậy, phương thức tuyển chọn đầu vào cũng cần đổi mới tương ứng.
Một kỳ thi học sinh giỏi thiên về ghi nhớ, mẹo làm bài rõ ràng không còn đủ để phát hiện những học sinh có năng lực phản biện, giải quyết vấn đề và sáng tạo, những phẩm chất cốt lõi của công dân trong thời đại số.
Nguồn: https://tuoitre.vn/thay-doi-thi-hoc-sinh-gioi-20251018223529452.htm
Bình luận (0)