Vũ trụ nghệ thuật tí hon

Một chiếc ấm trà với một thành phố bỏ hoang tí hon được dựng trên đó. Ảnh: NPR

Trên màn hình điện thoại, một đôi tay khổng lồ đang nấu ăn trong căn bếp tí hon: quả trứng bé như cái nút áo rán trên chiếc chảo mini, lửa bập bùng từ một ngọn nến nhỏ. Theo đài NPR (Mỹ), mạng xã hội đang ngập tràn hình ảnh những người kiên nhẫn tái hiện căn bếp tí hon, nơi họ nấu trứng bằng hơi ấm của một ngọn nến. Tất cả những hình ảnh đó không phải hoạt hình, mà là nghệ thuật mini đang gây sốt trên TikTok, nơi ranh giới thực-ảo mờ nhòa trong thế giới tỷ lệ 1:12.

Kiểm soát và kỳ công

Nghệ thuật mini trở nên đặc biệt phổ biến trong thời kỳ Covid-19, khi các nghệ sĩ bắt đầu chia sẻ những mô hình tí hon cùng kỹ thuật chế tác tỉ mỉ. Theo lời những người trong cuộc, chính đại dịch đã thổi bùng làn sóng sáng tạo này. “Đây chắc chắn là về sự kiểm soát. Giống như bạn chơi The Sims hay trò mô phỏng, bạn kiểm soát mọi thứ diễn ra trong không gian bé nhỏ mà bạn tạo ra”, chị Amanda Kelly, nghệ sĩ tạo mô hình thu nhỏ và là người đầu tiên được chọn làm nghệ sĩ lưu trú tại Bảo tàng Mô hình thu nhỏ Mini Time Machine ở Tucson, Arizona (Mỹ), chia sẻ với NPR.

The Sims là một trò chơi mô phỏng cuộc sống ảo trên máy tính, trong đó người chơi tạo và kiểm soát các nhân vật ảo (được gọi là "Sims"). Tuy nhiên, theo nhà thần kinh học Susana Martinez-Conde (Đại học Khoa học Y tế Downstate, bang New York, Mỹ), sức hấp dẫn của nghệ thuật mini không chỉ đến từ cảm giác kiểm soát. “Chúng ta bị cuốn hút bởi những cảnh chứa đầy thông tin hình ảnh... Những tiểu cảnh tí hon này giống như viên kẹo ngọt cho hệ thị giác của chúng ta”.

Sự kỳ công của nghệ thuật mini thể hiện rõ qua tác phẩm Macawll of the Wild (2024) của Thomas Deininger, nghệ sĩ đến từ Rhode Island, trưng bày tại hội chợ Art Miami. Nhìn từ chính diện, đó là một con vẹt xanh-vàng đang đậu trên cành cây. Nhưng khi người xem di chuyển, bức tượng hé lộ sự đánh lừa thị giác: nó được cấu thành từ những món đồ vặt vãnh như búp bê không quần áo, cây cọ nhựa, quả chuối nhựa chưa bóc, nắp chai, bút chì số 2 và thước dây rối.

Tác phẩm được định giá 60.000 USD và nhanh chóng lan truyền khi một phụ nữ quay video đăng lên TikTok. Theo The New York Times, video đó đạt 16 triệu lượt xem vào trưa 11-5, tăng lên 50 triệu vào 3 giờ 30 chiều, 90 triệu vào 6 giờ tối và hiện vượt 118 triệu lượt xem. Chị Marina Totino, nghệ sĩ đến từ Montreal (Canada), nói với NPR về sự kiên nhẫn cần có khi “chơi” loại hình nghệ thuật này: “Tạo mô hình tí hon rất mất thời gian. Tôi thường dính tay bằng keo siêu dính, đánh rơi đồ rồi không tìm thấy vì chúng quá nhỏ, thế là phải làm lại từ đầu”.

Kể chuyện tí hon

Nghệ thuật thu nhỏ không chỉ là việc tái hiện những vật thể bé xíu, mà còn là cách kể chuyện không lời. Trong các tác phẩm, con người thường vắng mặt, chỉ còn những đôi bàn tay “khổng lồ” của nghệ sĩ và những tiểu cảnh gắn kết với câu chuyện phía sau.

“Bạn có thể chậm lại, nghĩ về những câu chuyện nhỏ và đắm chìm trong thế giới mình muốn tạo ra”, chị Ashley Voortman, tác giả cuốn sách Creepy Crafts: 60 Macabre Projects for Peculiar Adults, chia sẻ với NPR. Trong khi đó, chị Marina Totino lại đưa người xem trở về thời thơ ấu qua những cảnh hoài niệm thập niên 80, 90. “Tôi mê đắm việc tái tạo những không gian từng tồn tại nhưng sẽ không bao giờ có nữa”, chị nói.  Một tác phẩm tiêu biểu của chị Totino là tiệm video kích cỡ hộp giày với hàng trăm đĩa DVD tí hon, tường gạch vẽ graffiti, tấm biển “Sorry we’re closed” rơi nghiêng dưới cửa. Hiệu ứng gương khiến các kệ đĩa trông kéo dài vô tận. Chị viết trên trang web: “Nguyện cho ký ức về việc thuê phim tồn tại mãi mãi, xa đến mức những hành lang này sẽ dẫn lối. Ai cũng yêu những thứ nhỏ xíu”, chị Ashley Voortman lý giải sức hấp dẫn của nghệ thuật mini.

Tỷ lệ tí hon, thường là 1:12, cũng khiến việc chế tác trở nên đặc biệt thử thách. “Bạn phải như một người thời Phục hưng, biết làm mộc, biết tái chế vật liệu”, chị Amanda Kelly chia sẻ. Chị Voortman thường bắt đầu với một ý tưởng mơ hồ, rồi đổ hết “rác” thủ công trước mặt và bắt đầu ráp nối. Từ nắp chai, lọ nước tương cũ đến đồ trang trí vụn vặt, chị đã dựng nên ngôi nhà ma tí hon trong hộp diêm và cả thành phố bỏ hoang nằm trên... ấm trà.

Cộng đồng nghệ thuật mini cũng “mở” như chính không gian tưởng tượng của họ. Các nghệ sĩ gặp nhau tại triển lãm, hội nghị và phiên chợ mini khắp nước Mỹ. “Thế giới tí hon của bạn không cần phải hoàn hảo. Dù chỉ làm từ giấy hay bìa cứng, nó vẫn là nghệ thuật, một thế giới chỉ của riêng bạn”, chị Totino nói.
Xu hướng này cũng phản ánh dòng chảy thẩm mỹ trên TikTok năm 2025 mà Apple.com từng đề cập như trào lưu “AI Art Generator.” Nhưng khác với tranh ảnh kỹ thuật số do AI tạo ra, nghệ thuật mini khẳng định sự trở lại của thủ công với những vật thể thực sự, chạm được và cảm được.

Nghệ thuật mini và sức mạnh mạng xã hội

Dù đã tồn tại từ lâu, nghệ thuật mini chỉ thực sự trở thành hiện tượng toàn cầu nhờ mạng xã hội. Tác phẩm Macawll of the Wild của Thomas Deininger là minh chứng rõ ràng: từ một góc trưng bày ít người chú ý tại Art Miami, nó trở thành hiện tượng TikTok với 118 triệu lượt xem chỉ trong vài giờ. Các nền tảng như TikTok cũng đang định hình lại cách thưởng thức nghệ thuật. Trong xu hướng "Mindful Minute" được Apple.com dự đoán cho TikTok năm 2025, người dùng được khuyến khích dành một phút lắng đọng giữa guồng quay số hóa. Nghệ thuật mini, nơi từng chi tiết nhỏ được chăm chút, đang trở thành một hình thức thiền thị giác, giúp người xem tìm lại cảm giác bình yên trong thế giới đầy biến động.

TRẦN ĐẮC LUÂN

Nguồn: https://baodanang.vn/channel/5433/202505/vu-tru-nghe-thuat-ti-hon-4006943/