AI trợ thủ đắc lực hay kẻ phá hoại tư duy?

Trí tuệ nhân tạo (AI) không chỉ là một công cụ mà còn là một 'thành viên mới' trong lớp học. Sự hiện diện của AI đặt ra câu hỏi lớn: liệu nó sẽ là "trợ thủ đắc lực" giúp nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển trí tuệ hay 'kẻ phá hoại' làm suy yếu khả năng tư duy độc lập, sáng tạo của giáo viên và học sinh?

Điểm nổi trội trong lớp học mà giáo viên (GV) hay học sinh (HS) nào cũng có thể nhận ra, đó là AI giúp tự động hóa khá nhiều công việc như: chấm điểm trắc nghiệm, tạo đề thi, quản lý hồ sơ... Một chatbot có thể cung cấp phản hồi ngay lập tức câu hỏi, bài làm, giúp HS nhận ra lỗi sai và sửa chữa kịp thời, tối ưu hóa quá trình học.

Tác giả thuyết trình về kết quả nghiên cứu ứng dụng AI trong dạy học thích ứng tại Đà Nẵng AI Day 2025

ẢNH: NVCC

Có thể triển khai trong thực tiễn cá nhân hóa việc học

Làm sao để việc học tập phải sát với nhu cầu, năng lực giúp HS chủ động, hiệu quả là một bài toán lớn và rất khó hiện thực được trong mô hình lớp học hiện nay.

Tuy nhiên, dựa trên dữ liệu lớn, được thiết kế khoa học, AI có khả năng phân tích dữ liệu học tập của từng HS (tốc độ, điểm mạnh, điểm yếu, phong cách học tập...); từ đó tạo ra lộ trình học tập, bài tập và tài liệu ôn luyện phù hợp với nhu cầu cá nhân, giúp lấp đầy lỗ hổng kiến thức hiệu quả hơn so với phương pháp đại trà. Rõ ràng với tác động như vậy, AI là một trợ thủ của GV, giúp HS nắm vững kiến thức, tạo điều kiện cho sự phát triển tư duy bậc cao (phân tích, đánh giá) khi không còn phải vật lộn với những kiến thức cơ bản. Điều này thực sự khác biệt so với lớp học truyền thống, ở đó hầu hết HS đồng loạt theo một chương trình học tập với mục tiêu, cấu trúc, nội dung, mức độ phức tạp... giống nhau.

Giờ đây, ai cũng có thể dễ dàng tạo file trình chiếu, video, ảnh... nhờ AI. Các công cụ dịch thuật, chú thích tự động giúp HS tiếp cận kiến thức từ khắp nơi trên thế giới. AI giúp học liệu đa dạng (video, mô phỏng 3D...), giúp minh họa các khái niệm phức tạp một cách trực quan, kích thích trí tò mò và khả năng hình dung. Chỉ với như vậy, lớp học đã rộn ràng, hào hứng, và đáp ứng hầu hết nhu cầu của người học.

Suy giảm khả năng giải quyết vấn đề và tư duy độc lập

Những người phụ thuộc quá mức vào AI để trả lời hoặc hoàn thành bài tập có thể làm tê liệt quá trình tư duy, phân tích và tổng hợp thông tin của chính họ.

Giáo viên sử dụng AI ngày càng phổ biến trong việc dạy học

ẢNH: T.N TẠO BẰNG AI

HS chỉ muốn hỏi trợ lý AI, dễ dàng sao chép đáp án thay vì thực hiện quá trình suy nghĩ, từ đó làm suy yếu "cơ bắp" của não bộ trong việc giải quyết vấn đề phức tạp và được coi là gian lận trong học tập.

Những hiện tượng trên gây ra sự suy giảm khả năng giải quyết vấn đề và tư duy độc lập ở con người một cách trầm trọng. Chúng tôi đã từng chỉ ra việc sinh viên, người học lạm dụng, gian lận và lười suy nghĩ phổ biến đến mức trở thành vấn nạn trong nhà trường. Bên cạnh đó, AI còn gây ra nguy cơ hạn chế tư duy sáng tạo và cảm xúc. Nếu HS chỉ tiếp nhận kiến thức từ những gì AI "chắt lọc" sẵn, các em có thể bỏ lỡ những góc nhìn độc đáo, những mối liên hệ ngẫu nhiên kích thích sự sáng tạo. Quá trình học tập bị máy móc hóa có thể làm giảm khả năng tương tác xã hội, cảm xúc, và phát triển trí tuệ cảm xúc (EQ) - một phần quan trọng của trí tuệ toàn diện.

Tôi không muốn nhận định "AI là một con dao hai lưỡi", vì tôi chắc chắn, AI có thế nào thì phụ thuộc vào người dùng nó. AI mang đến tiềm năng chưa từng có, và vị trí xứng đáng của nó trong lớp học, nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ làm xói mòn tư duy độc lập và sáng tạo nếu lạm dụng. Khi sử dụng AI, chúng ta tiết kiệm được thời gian, được năng lượng của não bộ, nhưng xin nhớ "không dùng sẽ bị teo đi, thoái hóa và dần trở thành vô dụng".

Tư duy là chức năng tuyệt vời của con người. Chúng ta cần học, dạy HS cách làm chủ AI - sử dụng nó như một công cụ hỗ trợ để đạt được đỉnh cao của tư duy, chứ không phải là nơi để "outsource" (thuê ngoài) bộ não của mình. AI phải là người đồng hành nâng cấp, chứ không phải người thay thế.

Hãy đề phòng AI bịa đặt thông tin như thật

Mặc dù cá nhân tôi thừa nhận những ứng dụng tuyệt vời của AI, và cũng đang nỗ lực cùng các cộng sự cho ra đời những AI hữu ích, tin cậy hơn nữa; nhưng đến giờ, và tôi tin, mãi mãi về sau, AI khó mà đạt được độ tin cậy tuyệt đối của tôi.

Trong giáo dục, tôi đã chứng kiến những chuyện bi hài, và đã từng khuyến nghị đồng nghiệp: "Hãy cẩn thận vì AI láo". Chuyện AI bịa đặt thông tin về một sự kiện chưa từng xảy ra mà "như thật" thì không ít người đã gặp. Chính tôi đã được trợ lý AI đưa ra những thông tin là kết quả nghiên cứu của "tác giả Chu Cẩm Thơ", trong khi tôi chưa hề công bố. Vì vậy, có không hiếm GV đã bị "dính lỗi", đưa thông tin sai vào bài giảng do không kiểm chứng lại những gì AI tạo ra.

Còn các "tác giả mới" xuất hiện, "tác phẩm này gắn với tác giả kia" cũng hay xảy ra khi AI phân tích. Đôi khi, AI còn bịa cả những trích dẫn mà cả người dạy, người kiểm duyệt rất lâu sau mới nhận biết được.

Còn đối với những nhà giáo luôn sát với HS thì họ coi "sự láo nhất của AI" nằm ở chỗ: "AI đã quyến rũ học trò của họ, khiến học trò cứ hỏi, tin AI hơn bất kỳ ai khác".

Có hay không hiện tượng "cognitive debt" (nợ nhận thức) của con người ?

Nghiên cứu của Massachusetts Institute of Technology (MIT media lab) vào tháng 6. 2025 được công bố trong bài báo có tiêu đề "Your Brain on ChatGPT: Accumulation of Cognitive Debt when Using an AI Assistant for Essay Writing Task", hay công bố từ Unicef "Generative AI: Risks and opportunities for children. How can we empower and protect children in the face of Artificial Intelligence?" (https://www.unicef.org/innocenti/generative-ai-risks-and-opportunities-children) và một số nghiên cứu khoa học khác đã cho thấy: Nhóm sử dụng các công cụ AI để viết, để hỗ trợ học tập có mức độ tham gia của não bộ thấp nhất (lowest brain engagement), thấp hơn đáng kể so với 2 nhóm còn lại. HS đã giảm năng lực trong việc ghi nhớ hoặc trích dẫn lại những gì họ vừa viết, so với nhóm viết thủ công hoặc chỉ dùng công cụ tìm kiếm. Đặc biệt, xuất hiện hiện tượng "cognitive debt" (nợ nhận thức - thuật ngữ được một số nhà nghiên cứu sử dụng) cho thấy một số người từng dùng công cụ AI hỗ trợ viết chuyển sang viết mà không có công cụ hỗ trợ, thì họ khó có thể khôi phục mức độ tham gia của não bộ và khả năng ghi nhớ như nhóm chưa từng dùng công cụ AI hỗ trợ viết.

Như vậy, chúng ta phải thừa nhận rằng, não của con người có khả năng bị "trì hoãn dẫn đến trì trệ" rồi mai một vì không phải hoạt động.

Nguồn: https://thanhnien.vn/ai-tro-thu-dac-luc-hay-ke-pha-hoai-tu-duy-185251113160038732.htm