Nghệ An: Nan giải bảo tồn di tích chưa được xếp hạng

Nguy cơ trở thành phế tích

Trên mảnh đất Nghệ An có hàng nghìn di tích văn hóa, lịch sử lặng lẽ tồn tại qua năm tháng. Những di tích đó không chỉ là những công trình kiến trúc mà còn là ký ức sống động của bao thế hệ trước.

Tuy nhiên, trong số đó, rất nhiều di tích vẫn chưa được xếp hạng, chưa được quan tâm đúng mức, dẫn đến nguy cơ mai một, xuống cấp trầm trọng.

Theo số liệu từ Sở VHTTDL Nghệ An, toàn tỉnh có 2.602 di tích, nhưng chỉ 500 di tích đã được xếp hạng (trong đó có 6 di tích cấp quốc gia đặc biệt, 14 di tích cấp quốc gia và 32 di tích cấp tỉnh).

Đình làng Nhân Hậu (xã Hùng Tiến, Nam Đàn, Nghệ An) dù được đưa vào danh mục kiểm kê di tích và bảo vệ theo Luật Di sản văn hóa, nhưng do thiếu sự quản lý, tu bổ nên ngày càng xuống cấp nghiêm trọng

Điều này có nghĩa là hơn 2.100 di tích còn lại chỉ được kiểm kê nhưng chưa có sự công nhận chính thức. Hệ quả là công tác bảo tồn gặp vô vàn khó khăn, thiếu kinh phí, thiếu chính sách ưu tiên, và đặc biệt là thiếu sự quan tâm của cộng đồng.

Nhiều di tích lịch sử dù mang giá trị to lớn vẫn đang đứng trước nguy cơ bị hủy hoại. Đình làng Nhân Hậu (xã Hùng Tiến, Nam Đàn, Nghệ An) dù được đưa vào danh mục kiểm kê di tích và bảo vệ theo Luật Di sản văn hóa, nhưng do thiếu sự quản lý, tu bổ nên ngày càng xuống cấp nghiêm trọng.

Ban đầu tọa lạc tại xóm Bình Sơn, đình được di dời về chợ Cồn Bụt vào những năm 1980. Khi chợ mới được xây dựng, đình bị bỏ hoang, trở thành khu vực nguy hiểm, cấm vào.

Câu chuyện đau lòng cũng diễn ra tại Đình Trung Hòa (xã Nghi Thuận, huyện Nghi Lộc) là một ví dụ điển hình. Được xây dựng từ năm 1914, đình có kiến trúc 5 gian truyền thống, là nơi sinh hoạt văn hóa quan trọng của làng và từng chứng kiến phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh hào hùng.

Thế nhưng, do chưa được xếp hạng di tích, đình không được đầu tư tu bổ. Theo thời gian, bờ nóc, bờ dải bị sụp lở, các cột gỗ bị mối mọt ăn mòn, mái ngói hư hỏng nghiêm trọng. Nếu không có biện pháp khẩn cấp, công trình này có thể trở thành phế tích chỉ trong vài năm tới. 

Nếu không có biện pháp khẩn cấp, các di tích có thể trở thành phế tích

“Mỗi ngày chứng kiến từng mảng tường bong tróc, từng cây cột mối mọt, mái ngói rêu phong dần xô lệch, lòng tôi quặn thắt khôn nguôi.

Nếu không có phương án bảo tồn kịp thời, e rằng mai này, ngôi đình chỉ còn là những bức tường sụp đổ, những cột gỗ đổ nghiên….", ông Đặng Tố Kỳ, người tình nguyện trông coi di tích đình Trung Hòa giọng nói trầm buồn đầy tiếc nuối cho biết.

Tại nhà thờ họ Trần Khắc ở Vân Tụ, Yên Thành. Được xây dựng từ thế kỷ XVI, nhà thờ lưu giữ 18 đạo sắc phong quý giá từ các triều đại Lê, Tây Sơn, Nguyễn, cùng nhiều cổ vật hiếm có.

Tuy nhiên, vào tháng 2.2020, một số con cháu trong dòng họ đã tự ý tháo dỡ gian thượng điện để di chuyển đến địa điểm khác, làm sai lệch hoàn toàn yếu tố gốc của công trình.

Hành động này không chỉ vi phạm Luật Di sản văn hóa mà còn phá vỡ tính nguyên bản của di tích, khiến giá trị văn hóa không thể phục hồi hoàn toàn. Dù chính quyền đã vào cuộc, hậu quả để lại vẫn vô cùng đáng tiếc.

Không chỉ dừng lại ở các công trình xuống cấp, nhiều di tích khác còn phải đối mặt với nguy cơ bị xâm phạm hoặc biến đổi chức năng.

Chùa Hồng Phúc (Thanh Chương), một công trình linh thiêng có lịch sử hàng trăm năm hiện đang bị bao quanh bởi các công trình xây dựng dân sinh, mất đi vẻ tôn nghiêm vốn có.

Hay như đền Đức Hoàng (Quỳnh Lưu), nơi thờ danh tướng Hồ Hưng Dật, cũng bị ảnh hưởng bởi sự phát triển đô thị hóa, khiến không gian văn hóa bị thu hẹp đáng kể…

Bài toán kinh phí bảo tồn di tích

Trung tâm Bảo tồn Di sản và Phát triển Du lịch Nghệ An cho biết các di tích trong danh mục kiểm kê cần được bảo vệ tương tự như các di tích cấp tỉnh (theo Điều 23 Luật Di sản văn hóa và Quyết định số 19/2020/QĐ-UBND của tỉnh Nghệ An).

Thực tế cho thấy việc thực thi quy định này vẫn gặp không ít khó khăn. Nguyên nhân không chỉ là thiếu hụt tài chính mà còn do một bộ phận người dân chưa nhận thức đầy đủ về giá trị của di tích đối với cộng đồng.

Nhà thờ họ Trần Khắc ở xã Vân Tụ (Yên Thành) đã được tỉnh Nghệ An kiểm kê danh mục di tích, danh thắng từng bị tháo dỡ, làm sai lệch vị trí

Dẫu còn nhiều thách thức, nhưng cũng có những điểm sáng trong công tác bảo tồn di tích chưa xếp hạng. Tại xã Nam Thành (huyện Yên Thành), UBND xã đã chủ động thành lập ban quản lý cho 6 công trình chưa được xếp hạng, xây dựng kế hoạch bảo tồn và tổ chức quản lý chặt chẽ.

Các biện pháp như phòng chống hỏa hoạn, giữ gìn an ninh trật tự, ngăn chặn việc xâm lấn đất di tích đã được triển khai. Đây là mô hình đáng được nhân rộng để bảo vệ những di sản quý báu của quê hương.

Công tác bảo tồn di tích tại nhiều nơi vẫn còn thiếu hiệu quả. Các công trình chưa được xếp hạng, đặc biệt là đình làng và đền thờ, đang xuống cấp nghiêm trọng.

Các di tích thuộc dòng họ còn phải đối mặt với tình trạng khai thác quá mức và xây dựng trái phép, khiến những giá trị cốt lõi của di tích bị xâm phạm. Dù đã có khung pháp lý bảo vệ, việc duy trì và bảo tồn các công trình chưa xếp hạng vẫn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là về mặt tài chính.

Chính quyền địa phương và người dân đã không ngừng đóng góp để duy trì những di tích này, nhưng nguồn lực vẫn còn quá ít, không đủ để phục hồi hoàn toàn.

Thêm vào đó, quá trình xếp hạng di tích còn gặp nhiều khó khăn do thiếu tư liệu lịch sử và sự phức tạp trong thủ tục lập hồ sơ, bản đồ giải thửa, khiến tiến độ bị chậm trễ.

Điều đáng chú ý là sự chủ động đề xuất xếp hạng di tích từ chính quyền địa phương đóng vai trò quyết định. Tuy nhiên, không phải nơi nào cũng ưu tiên vấn đề này.

Một số địa phương lo ngại về các quy định khắt khe trong việc quản lý và bảo tồn sau khi di tích được xếp hạng, khiến công tác lập hồ sơ bị trì hoãn và làm chậm quá trình bảo vệ các di tích đang xuống cấp.

Bà Trần Thị Kim Phượng, Trung tâm Bảo tồn Di sản và Phát triển Du lịch, cho biết: “Việc bảo tồn di tích chưa được xếp hạng là một thách thức lớn. Để giải quyết vấn đề này, đơn vị đề xuất các giải pháp đồng bộ và dài hạn.

Trước hết, công tác xếp hạng di tích cần được đẩy nhanh, đồng thời đơn giản hóa quy trình lập hồ sơ di tích và tăng cường sự hỗ trợ từ cấp tỉnh và huyện để tạo động lực cho các địa phương tham gia.

Bên cạnh đó, việc huy động nguồn lực xã hội hóa, kêu gọi đóng góp từ cộng đồng, doanh nghiệp và con em xa quê cần được đẩy mạnh để có kinh phí phục vụ công tác tu bổ di tích.

Đặc biệt, vai trò quan trọng của chính quyền địa phương trong việc chủ động kiểm kê và bảo vệ di tích, ngay cả khi chúng chưa được xếp hạng.

"Cuối cùng, việc nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa và lịch sử của các di tích thông qua các chương trình tuyên truyền là yếu tố then chốt để người dân hiểu rõ tầm quan trọng của việc bảo vệ di sản, tránh các hành vi xâm hại", bà Phượng nhấn mạnh.

Nguồn: https://bvhttdl.gov.vn/nghe-an-nan-giai-bao-ton-di-tich-chua-duoc-xep-hang-20250326110450369.htm