Những biến động của văn hóa truyền thống Tây Nguyên

Thế nhưng, đáng buồn là sự nhạt nhòa vốn văn hóa cổ truyền đang khiến nhiều buôn làng hao hụt dần bản sắc và thiếu sự hấp dẫn.

Một người già sống tại buôn Sa Luk của người M’nông Gar bên dòng Krông Nô (Đắk Lắk) than thở: “Buôn làng giờ khá giả nhưng mà buồn lắm! Ít khi được ngồi cùng nhau uống rượu cần hát kể Ot Ndrong, cùng đánh cái chiêng, thổi cái khèn bầu. Rừng không còn, nhà dài không còn, bếp lửa cũng không còn. Con cháu giờ lo làm ăn, ít nhớ chuyện xưa của ông bà”. Quả vậy, xã Krông Nô nay không thiếu thứ gì của xã hội hiện đại, nhưng cái thiếu rõ nhất lại là một không gian văn hóa mà vùng đất này cần phải có như xưa từng có.

Văn hóa truyền thống phải được bảo tồn trong không gian mà nó ra đời.

Hay như ở một xã có đông cộng đồng cư dân Mạ cũng vậy. Xã vùng sâu này vốn là một hình mẫu về bảo tồn văn hóa cổ nhưng chỉ mấy năm quay lại, những ngôi nhà dài truyền thống đẹp như sử thi đã biến mất; tìm người hát Tầmpớt, Yalyău cũng chỉ nhận được những cái lắc đầu. Mấy cụ ông, cụ bà trong những lần điền dã trước từng thổi khèn bầu cho chúng tôi nghe nay đã về rừng Yàng và mang theo biết bao tri thức tộc người. Xã Cát Tiên 3 (Lâm Đồng) của người Mạ ở tận tít trên đỉnh núi Bờ Xa Lu Xiêng nơi đầu nguồn Đồng Nai ngày xưa đậm đặc hồn cốt núi rừng, nay thì những người trẻ cũng quên dần tên các vị Yàng trong tín ngưỡng đa thần…

Dù ở Đắk Lắk, Gia Lai hay Lâm Đồng, dù ở vùng người Êđê, Ba Na, J’rai, Chu Ru, Cơ Ho, S’Tiêng hay Mạ… thì hình ảnh nhạt nhòa văn hóa truyền thống đều hiện ra rõ nét. Chúng tôi đã từng dừng chân ở những buôn M’nông bên rừng già, sông lớn đẹp như mơ bởi lối kiến trúc đại ngàn độc đáo nay chỉ còn là những dãy nhà bê tông nối liền nhau “đồng phục”. Chúng tôi từng lạc vào những khu “rừng ma” Ba Na nơi đầu nguồn sông Ba đầy huyền bí với nhà mồ, tượng gỗ thì nay đã dần bị xi-măng hóa và những sự phá cách lệnh lạc. Những ngôi nhà dài Êđê soi mình bên bến nước thiêng các dòng sông Krông Ana, Krông Nô cũng đã vắng bóng, nghi lễ cúng bến nước chỉ còn được “diễn” thưa thớt trong các lễ hội không phải do người dân tự thân tổ chức.

Cũng như cồng chiêng mất dần không gian diễn xướng tự nhiên trong các nghi lễ, lễ hội cổ truyền và nghi lễ vòng đời mà chủ yếu phô diễn “sân khấu hóa” trong các liên hoan và hoạt động du lịch, các hình thức nghệ thuật diễn xướng và biểu diễn nhạc cụ cổ truyền đang có nhiều biến đổi. Những đêm kể sử thi, những nhạc cụ dân tộc và các hình thức dân ca, dân vũ đang được cố gắng duy trì qua phong trào văn nghệ nhưng lại thiếu linh hồn. Những yếu tố tích cực của hệ thống luật tục không được phát huy. Nghề thủ công truyền thống như rèn, đan lát, dệt thổ cẩm, ủ rượu cần cũng tồn tại lay lắt trước khi biến mất. Số lượng nghệ nhân am hiểu văn hóa cổ trong cộng đồng ngày một giảm sút…

* * *

Vì sao mà nhiều giá trị văn hóa cổ truyền Tây Nguyên đang bị mai một, biến dạng, có nguy cơ thất truyền? Đã có nhiều nghiên cứu lý giải mà lý do quan trọng nhất là bởi mất dần các điều kiện và không gian thực hành văn hóa.

Thực tế cho thấy là làng (thiết chế xã hội cổ truyền) đang dần tan rã và rừng (không gian sinh tồn) đang bị phá vỡ. Các dòng sông bị chặn. Cơ cấu dân cư đảo lộn. Tập quán sống dựa vào tự nhiên ít dần cùng với sự thay đổi phương thức canh tác là những nguy cơ dẫn đến sự đổ vỡ khó cưỡng về văn hóa truyền thống. Khi nói đến văn hóa Tây Nguyên, người ta thường nhắc đến hệ thống các lễ hội, nhà rông, nhà dài, cồng chiêng, các loại nhạc cụ, các làn điệu dân ca, dân vũ… là những thiết chế, thực hành văn hóa gắn chặt máu thịt với không gian rừng và thiết chế buôn làng.

Theo nhiều nhà nghiên cứu, mất rừng thì con người và cộng đồng người mất đi cái nền rộng lớn, bền chặt, thẳm sâu nhất của mình, trở nên bơ vơ, mất gốc, mất cội nguồn. Mất rừng và làng, mất những cơ hội thực hành văn hóa thì hệ thống giá trị đó không còn biết bấu víu vào đâu. Văn hóa Tây Nguyên là văn hóa rừng. Toàn bộ đời sống văn hóa đó, từ hệ giá trị đến những tín hiệu nhỏ đều là biểu hiện mối quan hệ khăng khít, máu thịt của con người, của cộng đồng với rừng. Khi không còn rừng thì tất yếu văn hóa rừng sẽ mai một và dẫn đến biến mất.

Bên cạnh sự biến đổi không gian sinh tồn thì sự thay đổi phương thức mưu sinh và tác động của các tín ngưỡng du nhập là những lý do quan trọng dẫn đến sự phá vỡ một không gian văn hóa vốn hình thành trong môi trường thiết chế xã hội bộ tộc và kéo dài sang xã hội hiện đại.

Học sinh vùng Di Linh - Lâm Đồng mặc trang phục truyền thống khi đến trường.

Trò chuyện với những người tâm huyết với văn hóa tộc người của chính họ như Nghệ sĩ Ưu tú Krajăn Dick, nhạc sĩ Krajăn Plin (Kơ Ho), nhạc sĩ Y Phôn K’Sor (Êđê), nhà nghiên cứu Y Thịnh Bon Yốk Ju (M’nông), nghệ nhân Ma Bio, già làng Ya Loan (Chu Ru)…, chúng tôi cảm nhận, những người con Tây Nguyên mãi lưu tồn tình yêu tha thiết với làng buôn của mình; trong lòng họ, cảm thức níu kéo nền văn hóa ngàn đời của ông cha và tiếc nuối những gì đang dần rời bỏ là có thật. Mỗi câu chuyện đều đau đáu với sự hao mòn và băn khoăn trong việc kiếm tìm con đường bảo tồn, nhưng thực sự chưa có lối đi nào khả dĩ. Là những chủ thể của nền văn hóa đó, nếu họ không làm được thì câu trả lời khó lại càng khó hơn.

Làm gì để níu giữ văn hóa cổ truyền Tây Nguyên? Trước hết là cần thống nhất về mặt nhận thức. GS.TS Lê Hồng Lý - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa, đặt vấn đề: “Cần xây dựng các khung pháp lý để khuyến khích và phát huy hơn nữa các thiết chế văn hóa và thực hành văn hóa phi chính thống (luật tục, già làng, đổi công, tri thức địa phương, quan hệ dòng họ, tín ngưỡng - tâm linh) trong quản lý và an sinh xã hội vốn đã và đang được thực hành ở các cộng đồng…”.

Dù Tây Nguyên hôm nay đã mang một diện mạo hoàn toàn mới dưới ảnh hưởng của những biến đổi làm cho nhiều yếu tố văn hóa truyền thống mai một, tuy nhiên, nền tảng văn hóa từng đắp bồi qua hàng nghìn năm vẫn có sức chi phối mạnh mẽ trong đời sống đương đại, vấn đề là biết cách khơi đúng mạch, phát huy đúng hướng. Vấn đề quan trọng là các giá trị văn hóa được lựa chọn bảo tồn và phát huy phải là các giá trị biểu hiện cốt cách, linh hồn dân tộc, tinh thần tự tôn tộc người, có giá trị thắt chặt mối quan hệ cộng đồng, giúp cho việc ứng xử của con người với con người, của con người với môi trường thật thân thiện, hài hòa.

Nguồn: https://baodaklak.vn/tin-noi-bat/202511/nhung-bien-dong-cua-van-hoa-truyen-thong-tay-nguyen-b3a0f0a/