Văn hóa như động lực mềm trong chuyển đổi xanh: Xây dựng lối sống bền vững và công nghiệp văn hóa xanh ở Việt Nam

Trong bối cảnh nhân loại đang đối diện với những thách thức chưa từng có về biến đổi khí hậu, suy thoái môi trường và khủng hoảng phát triển, chuyển đổi xanh đã trở thành xu thế tất yếu trên toàn cầu. Đây không chỉ là một giải pháp kỹ thuật nhằm giảm phát thải khí nhà kính hay thúc đẩy năng lượng tái tạo, mà còn là một chiến lược phát triển toàn diện, gắn với những thay đổi căn bản trong mô hình kinh tế, cấu trúc xã hội và hệ giá trị văn hóa.

Thực tiễn quốc tế cho thấy, nơi nào văn hóa được coi trọng như một động lực mềm thì ở đó quá trình chuyển đổi xanh diễn ra nhanh chóng, bền vững và lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng.

Đối với Việt Nam, một quốc gia vừa nỗ lực công nghiệp hóa, hiện đại hóa, vừa chịu tác động mạnh mẽ của biến đổi khí hậu, chuyển đổi xanh không chỉ là lựa chọn mà còn là mệnh lệnh phát triển. Trong tiến trình đó, văn hóa cần được nhìn nhận không chỉ như nền tảng tinh thần của xã hội, mà còn là chất keo gắn kết, là động lực định hình lối sống, hành vi, thói quen tiêu dùng, và hơn thế nữa, là nguồn lực để thúc đẩy sáng tạo xanh. Tư tưởng Hồ Chí Minh về lối sống giản dị, tiết kiệm, hòa hợp với thiên nhiên cùng những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc cho thấy nền văn hóa Việt Nam có sẵn những yếu tố thuận lợi để đồng hành cùng phát triển bền vững.

Trong kỷ nguyên số, nơi khoa học và công nghệ đang mở ra những chân trời mới, văn hóa càng giữ vai trò định hướng. Chính văn hóa giúp chúng ta lựa chọn, ứng xử và khai thác công nghệ theo cách nhân văn, phù hợp với mục tiêu bảo vệ môi trường và giữ gìn cân bằng tự nhiên. Nghiên cứu mối quan hệ giữa văn hóa, khoa học – công nghệ và chuyển đổi xanh không chỉ mang ý nghĩa lý luận mà còn có giá trị thực tiễn sâu sắc trong hoạch định chính sách và tổ chức hành động vì sự phát triển bền vững.

Nếu khoa học và công nghệ được coi là “động cơ cứng” của chuyển đổi xanh thì văn hóa chính là “động lực mềm” bảo đảm quá trình ấy diễn ra bền vững. Chuyển đổi xanh không thể chỉ dựa vào công nghệ hay những mục tiêu kinh tế, mà phải thấm sâu vào hành vi, lối sống và thói quen của con người. Văn hóa, với sức mạnh định hình giá trị và chuẩn mực, trở thành yếu tố quyết định thành công lâu dài của phát triển bền vững.

Tư tưởng Hồ Chí Minh đã sớm gợi mở định hướng cho một lối sống xanh, coi tiết kiệm là phẩm chất đạo đức, giản dị là biểu hiện của nhân cách và hòa hợp với thiên nhiên là cách sống văn minh. Truyền thống văn hóa Việt Nam giàu tính cộng đồng, nhân văn, trân trọng môi trường sống là nền tảng để hình thành và lan tỏa lối sống bền vững trong xã hội hiện đại.

Vườn cà phê sinh thái tại Công ty Cổ phần Phúc Sinh Sơn La.

Thực tiễn ở Việt Nam cho thấy những bước đi đầu tiên đầy khích lệ: Từ chiến dịch “Nói không với túi nylon”, “Ngày Chủ nhật xanh”, phong trào “Trường học xanh – sạch – đẹp” đến các sáng kiến khởi nghiệp tái chế và mô hình “thành phố xanh”. Hà Nội triển khai phân loại rác tại nguồn, phát triển công viên sinh thái, mở rộng giao thông công cộng; Quảng Ninh xây dựng du lịch sinh thái Hạ Long, vừa gìn giữ thiên nhiên vừa phát huy giá trị văn hóa địa phương.

Nhiều quốc gia cũng chứng minh vai trò tiên phong của văn hóa trong chuyển đổi xanh. Nhật Bản với triết lý “mottainai” – không lãng phí – đã hình thành xã hội tái chế hiệu quả hàng đầu thế giới. Các nước Bắc Âu phát triển triết lý sống tối giản, coi trọng tinh thần hơn vật chất, phù hợp với mục tiêu phát triển bền vững. Những kinh nghiệm đó khẳng định rằng muốn có một nền kinh tế xanh, trước hết phải xây dựng một nền văn hóa xanh. Khi văn hóa trở thành bệ đỡ, con người sẽ tự nguyện thay đổi thói quen tiêu dùng và hành vi xã hội, tạo nên chuyển đổi sâu sắc và bền vững.

Trong tiến trình chuyển đổi xanh, khoa học và công nghệ là công cụ mạnh mẽ, nhưng khi gắn với văn hóa, nó còn mở ra chiều kích mới, kiến tạo và lan tỏa văn hóa xanh. Công nghệ số giúp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa theo hướng thân thiện môi trường, như số hóa di sản, tạo ra bảo tàng ảo, giúp giảm áp lực khai thác tài nguyên. Ở Việt Nam, việc số hóa Mộc bản và Châu bản triều Nguyễn là ví dụ tiêu biểu cho việc gìn giữ ký ức lịch sử mà không làm gia tăng dấu chân sinh thái.

Công nghệ còn là nền tảng truyền thông, giáo dục về lối sống xanh. Trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn hay Internet vạn vật có thể biến dữ liệu môi trường thành sản phẩm văn hóa sáng tạo, lan tỏa thông điệp bảo vệ trái đất. Nhiều dự án nghệ thuật kỹ thuật số trên thế giới đã biến chỉ số khí thải thành hình tượng nghệ thuật, tạo cảm xúc và thôi thúc hành động. Khi được soi chiếu bằng giá trị văn hóa, công nghệ trở thành phương tiện lan tỏa nhân văn, định hướng tiêu dùng tiết kiệm và sáng tạo bền vững.

Sự kết hợp giữa công nghệ và văn hóa còn tạo ra mô hình sáng tạo xanh. Nhiều thành phố trên thế giới đã phát triển lễ hội, bảo tàng, rạp hát và khu sáng tạo sử dụng năng lượng tái tạo. Tại Việt Nam, Hà Nội, thành phố sáng tạo được UNESCO công nhận đang tổ chức các tuần lễ thiết kế và nghệ thuật công cộng gắn với chủ đề môi trường, cho thấy cách kết hợp giữa văn hóa và công nghệ hoàn toàn có thể trở thành động lực phát triển xanh.

Công nghiệp văn hóa xanh, sự kết hợp giữa sáng tạo, nghệ thuật và phát triển bền vững đang trở thành hướng đi chiến lược. Thời trang xanh, điện ảnh xanh, du lịch văn hóa xanh không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn lan tỏa giá trị bảo vệ môi trường. Nhiều nhà thiết kế Việt Nam đã thử nghiệm vật liệu tái chế, nhuộm tự nhiên, góp phần định hình xu hướng tiêu dùng bền vững. Trong khi đó, các sản phẩm nghệ thuật, điện ảnh và âm nhạc về chủ đề môi trường đang truyền cảm hứng mạnh mẽ, góp phần định hình nhận thức xã hội.

Công nghiệp văn hóa xanh có thể trở thành ngành kinh tế mũi nhọn nếu được hỗ trợ bằng chính sách thích hợp. Việt Nam đã đặt mục tiêu các ngành công nghiệp văn hóa đóng góp 7% GDP đến năm 2030. Để đạt được, cần bổ sung tiêu chí “xanh” vào quy hoạch, khuyến khích sáng tạo gắn với kinh tế tuần hoàn và xây dựng thương hiệu quốc gia gắn với phát triển bền vững.

Để văn hóa thực sự trở thành động lực mềm của chuyển đổi xanh, chính sách công cần mang tính thể chế hóa và đồng bộ. Cần bổ sung quy định về văn hóa xanh và công nghiệp văn hóa xanh vào các luật về di sản, công nghiệp văn hóa và môi trường, bảo đảm quyền con người trong môi trường trong lành. Bên cạnh đó, cần có cơ chế ưu đãi thuế, tín dụng xanh và quỹ hỗ trợ sáng tạo để khuyến khích doanh nghiệp văn hóa khởi nghiệp xanh.

Việc xây dựng bộ chỉ số “văn hóa xanh” để đo lường đóng góp của văn hóa vào phát triển bền vững là yêu cầu cấp thiết. Chỉ số này có thể phản ánh tỷ lệ sản phẩm văn hóa thân thiện môi trường, sự kiện văn hóa sử dụng năng lượng tái tạo và mức độ tham gia của cộng đồng trong phong trào văn hóa xanh. Cùng với đó, Nhà nước cần đẩy mạnh hợp tác công – tư – cộng đồng, huy động nguồn lực xã hội, đào tạo đội ngũ quản trị văn hóa xanh, kết hợp tri thức liên ngành về văn hóa, môi trường và công nghệ.

Chuyển đổi xanh không chỉ là chương trình kỹ thuật và kinh tế, mà sâu xa hơn là cuộc cách mạng về văn hóa. Chính văn hóa, với khả năng định hình giá trị, chuẩn mực và lối sống, mới bảo đảm cho chính sách, công nghệ hay mô hình kinh tế xanh đi vào cuộc sống. Đối với Việt Nam, con đường chuyển đổi xanh gắn liền với lựa chọn văn hóa đặc thù, được xây dựng trên nền tảng tư tưởng Hồ Chí Minh và truyền thống cộng đồng dân tộc.

Khi văn hóa được đặt ở vị trí trung tâm, chuyển đổi xanh không còn là mệnh lệnh hành chính mà trở thành nhu cầu tự thân của xã hội, được nuôi dưỡng từ niềm tin và khát vọng của người dân. Văn hóa chính là chiếc cầu nối con người với thiên nhiên trong kỷ nguyên phát triển mới, vừa là nền tảng tinh thần, vừa là động lực mềm, vừa là mục tiêu cuối cùng của phát triển bền vững.

Đặt văn hóa ở vị trí trung tâm trong chiến lược chuyển đổi xanh sẽ giúp Việt Nam không chỉ bảo vệ môi trường sống, mà còn khẳng định bản sắc dân tộc, lan tỏa sức mạnh mềm và vị thế quốc gia trên trường quốc tế. Văn hóa không chỉ đi cùng mà còn dẫn dắt chuyển đổi xanh, mở đường cho một Việt Nam xanh, sáng tạo và bền vững trong thế kỷ XXI.

Trung tâm Truyền thông KH&CN

Nguồn: https://mst.gov.vn/van-hoa-nhu-dong-luc-mem-trong-chuyen-doi-xanh-xay-dung-loi-song-ben-vung-va-cong-nghiep-van-hoa-xanh-o-viet-nam-197251026143255845.htm