Mái đá Ngườm - Kỳ vĩ chiều sâu khảo cổ (bài 1): Nhận diện niên đại và cấu trúc văn hóa

45 năm qua, các nhà khảo cổ hàng đầu Việt Nam đã tiến hành khai quật tại Mái Đá Ngườm (xã Thần Sa, tỉnh Thái Nguyên) 6 lần. Trong lần khai quật thứ 6, tháng 7-2025, các nhà khoa học đã ghi nhận những bằng chứng khảo cổ đặc biệt quan trọng mang đến nhận thức hoàn toàn mới về cấu trúc các tầng văn hóa và niên đại con người cư trú tại Ngườm từ hơn 125.000 năm trước cùng dấu tích sử dụng lửa sớm nhất Đông Nam Á, sớm thứ hai ở châu Á.

Tiến sĩ Phạm Thanh Sơn, Viện Khảo cổ học, thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam báo cáo kết quả sơ bộ tại hiện trường khai quật lần thứ 6, tháng 7-2025.

Sự kết hợp độc đáo của niên đại cổ xưa, bằng chứng sử dụng lửa và kỹ nghệ chế tác đá cùng chuỗi tầng văn hóa kéo dài trên 125.000 năm tại di chỉ Mái đá Ngườm trở thành một bước ngoặt trong lịch sử nghiên cứu thời tiền sử. Các nhà khoa học khẳng định Mái đá Ngườm đang trở thành di tích khảo cổ hàng đầu không chỉ của Việt Nam mà cả trong khu vực Đông Nam Á.

Kỹ nghệ Ngườm và các tầng văn hóa

Trong lần khai quật thứ 6 năm 2025 do Viện Khảo cổ học, Viện Hàn lâm khoa học Việt Nam phối hợp với Bảo tàng Thái nguyên tổ chức, các nhà khảo cổ đã phát hiện hàng chục nghìn hiện vật đá, như: công cụ mảnh, hạch đá, mảnh tước và các công cụ rìa ngang, đồ gốm tiền sử, tiền xu đồng và mảnh sành.

Bên cạnh đó là số lượng lớn xương động vật, vỏ nhuyễn thể và hạt thực vật. Các loài động vật như hươu, nai, lợn rừng, khỉ, thú ăn thịt, chim, cá, rùa… được ghi nhận là nguồn thức ăn chủ yếu của cư dân cổ. Đặc biệt, hơn 300 hạt quả cơm nguội (Celtis Ulmaceae) được tìm thấy trong các lớp văn hóa, giúp tái hiện hệ thực vật cổ đại và cung cấp tư liệu cho nghiên cứu môi trường cổ.

Với trên 30.000 hiện vật đồ đá tìm thấy đã khẳng định vai trò ưu thế của mảnh tước, công cụ mảnh trong kỹ nghệ Ngườm, khác hẳn kỹ nghệ Hòa Bình, vốn rất phổ biến ở Đông Nam Á. Những kỹ thuật chế tác đá chỉ gặp duy nhất tại Ngườm từ truớc đến nay. Một số hiện vật cho thấy dấu vết hoạt động cư dân cổ với những hiện vật đá đặc trưng cho cư dân Mai Pha - Lạng Sơn.

Từ những hiện vật, dấu vết để lại, các nhà khoa học cho rằng, ở Mái đá Ngườm kỹ thuật chế tác đá cơ bản được duy trì qua nhiều thế hệ từ 125 nghìn năm cách ngày nay (và có thể sớm hơn). Những công cụ này phát triển mạnh về sau (giai đoạn từ 41.000 đến 30.000 năm cách ngày nay), trở thành đặc trưng của văn hóa Bắc Sơn và được tìm thấy phổ biến trong các di chỉ của nền văn hóa này. Qua các lớp văn hóa (từ I đến X và có thể trên lớp X), cho thấy mức độ và tần suất hoạt động từ thưa thớt đến mạnh mẽ nhất của cư dân Ngườm.

TS. Phạm Thanh Sơn, Viện Khảo cổ học, Viện Hàn lâm khoa học Việt Nam, người tham gia khai quật lần 4, chủ trì lần khai quật thứ 5 và 6 tại di chỉ Mái đá Ngườm cho biết: Ngườm là loại di tích hang động hiếm gặp ở Đông Nam Á và châu Á. Sau hơn 100 năm hoạt động nghiên cứu khảo cổ học ở Việt Nam, kết quả nghiên cứu tại Ngườm cho thấy, đây là di tích thuộc loại hình hang động/mái đá đầu tiên có các bằng chứng khoa học có thể giúp chúng ta tìm hiểu sự chuyển biến của các kỹ nghệ chế tác đá từ giai đoạn trung sang hậu kỳ đá cũ, không chỉ ở Việt Nam mà còn ở cả châu Á. Chúng ta có thể biết được, phỏng đoán được thay đổi hành vi của cư dân cổ với các loại hình nguyên liệu trong điều kiện và bối cảnh của môi trường là cơ sở nhận diện niên đại và cấu trúc các tầng văn hóa sâu rộng tại mái đá Ngườm.

Sự xuất hiện của lửa

Hiện vật thu được trong lần khai quật thứ 6 tại Mái đá Ngườm 7- 2025.

Kết quả khai quật năm 2025 tiếp tục củng cố một số nhận định về địa tầng từ cuộc khai quật lần thứ 5 vào năm 2024, bổ sung một số nhận thức rất mới về cấu trúc của địa tầng mà 5 cuộc khai quật trước chưa từng ghi nhận, từ kết quả phân tích mẫu than tro, nhuyễn thể và trầm tích.

Cuộc khai quật lần 6 có thêm bằng chứng khẳng định về hành vi tìm kiếm và tiêu thụ hạt quả thực vật của người cổ tại di chỉ Mái đá Ngườm.

Đặc biệt, tại lớp văn hóa X các nhà khoa học đã phát hiện một số xương động vật bị cháy và than tro. Các mảnh xương cháy phân bố liên tục trong nhiều phân lớp, có niên đại từ khoảng 115.000 đến trên 125.000 năm cách ngày nay.

TS. Nguyễn Văn Hướng, Khoa Địa chất, Đại học Khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) cho biết: Kết quả bước đầu cho thấy những dấu vết rõ ràng về sử dụng lửa ở Ngườm, các mẫu hiện vật được gửi điphân tích bằngnhững phương pháp tiên tiến nhất hiện nayở các tổ chức quốc tế uy tín, đảm bảo sự chính xác cao nhất và khách quan nhất.

Cho đến nay, với tuổi tuyệt đối chưa phải thuộc mức sâu nhất trong diễn biến của tầng văn hóa tại Mái đá Ngườm, nhưng có thể khẳng định Mái đá Ngườm là loại hình di tích hang động/mái đá đầu tiên ghi nhận các bằng chứng về quá trình chế tác, sử dụng công cụ đá sớm nhất trên toàn lãnh thổ Việt Nam và khu vực Đông Nam Á...

Những phát hiện khảo cổ mới từ cuộc khai quật lần thứ 6 năm 2025 đã góp thêm cơ sở vững chắc đề xuất di chỉ Mái đá Ngườm tỉnh Thái Nguyên được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt.

TS. Nguyễn Văn Đoàn, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia có trưng bày, giới thiệu văn hoá Ngườm ở một phần trang trọng trong tiến trình lịch sử văn hoá dân tộc. Những kết quả nghiên cứu sau cuộc khai quật lần này có nhiều điểm mới có giá trị. Trên cơ sở kết luận được công bố, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia sẽ tiếp thu, tiếp nhận để có những điều chỉnh phù hợp trong trung bày. Cũng như cần có  những điều chỉnh quan trọng khác nữa trong các tài liệu khảo cổ…

 

TS. Nguyễn Văn Đoàn, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia có trưng bày, giới thiệu văn hoá Ngườm ở một phần trang trọng trong tiến trình lịch sử văn hoá dân tộc. Những kết quả nghiên cứu sau cuộc khai quật lần này có nhiều điểm mới có giá trị. Trên cơ sở kết luận được công bố, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia sẽ tiếp thu, tiếp nhận để có những điều chỉnh phù hợp trong trưng bày.

Nguồn: https://baothainguyen.vn/van-hoa/202511/mai-da-nguom-ky-vi-chieu-sau-khao-co-bai-1-nhan-dien-nien-dai-va-cau-truc-van-hoa-75c2a3a/