Trong gươl, khắc họa chuyện làng…

*Các hoạt động cồng đồng Cơ Tu đều diễn ra trước gươl. Ảnh: ALĂNG NGƯỚC*

Bậc tam cấp dẫn lên gươl của người Cơ Tu ở phía tây thành phố Đà Nẵng được chạm khắc hình tượng của những mãnh thú, từ hổ, báo, voi, sơn dương cho đến trăn gấm, kỳ đà… Uy quyền được dựng lên, đặt ngay vị trí chính giữa công trình nhà truyền thống như một cách biểu đạt thông điệp đầy triết lý nhân sinh của người Cơ Tu trước cộng đồng.

“Ngõ chạm” vào… làng

Nét tương đồng trong cộng đồng các dân tộc thiểu số sinh sống dưới cánh rừng Trường Sơn thể hiện rõ nét trong kiến trúc gươl của người Cơ Tu, âng người Ve hay nhà dài của người Co. Các công trình kiến trúc này được xem như nhà làng truyền thống cất giữ những câu chuyện của cộng đồng, như một “ngõ chạm” đầu tiên trước khi bước vào không gian kiến trúc của làng vùng cao.

Gươl thường được dựng ở vị trí cao ráo, thông thoáng ngay trung tâm của làng. Kích thước của gươl phụ thuộc vào quy mô và vị thế của làng, với lối kiến trúc chạm khắc, hoa văn họa tiết đặc trưng, tái hiện không gian đời sống cộng đồng phong phú.

3b18df101be1c0bf99f0(1).jpg — *Gươl của người Cơ Tu. Ảnh: ALĂNG NGƯỚC*

Nghệ nhân Bhriu Nga, ở thôn Aliêng Ravăh (xã Sông Kôn) cho biết, trong văn hóa kiến trúc của đồng bào Cơ Tu, gươl được xem như linh hồn của làng. Kiến trúc điêu khắc và cả họa tiết hoa văn tinh xảo được chạm khắc trên sườn gỗ hàm nghĩa rất nhiều câu chuyện của người làng. Ở đó, có thể là một cuộc đi săn, lễ mừng lúa mới hoặc hình ảnh người mẹ Cơ Tu ngồi bên bếp lửa, thiếu nữ đọ sức giã gạo…

Cá biệt, nhiều gươl khắc họa hình tượng con hổ, con báo hay con trăn - những linh vật biểu thị cho sức mạnh và uy quyền trong cộng đồng làng Cơ Tu. “Ngày xưa, khách đến làng thường vào gươl trước. Đó là nhà chung, ngõ chạm đầu tiên khi đến làng người Cơ Tu. Kiến trúc gươl càng sắc sảo và ấn tượng, càng thể hiện được uy lực của người làng. Vì thế, phụ nữ và trẻ nhỏ, đặc biệt là phụ nữ mang thai thường ít khi đến gươl”, ông Bhriu Nga nói.

Người Cơ Tu thường cắm sọ thú trên cột gỗ dưới mái gươl. Sau bữa “thịt chung”, những chiếc sọ thú được già làng cắm lên mái, dọc theo sườn gỗ, tạo nên hình ảnh khá độc đáo. Điều này cũng giải thích vì sao người trẻ và phụ nữ mang thai không đám đến gươl, bởi chạm phải quan niệm linh hồn thú dữ vẫn còn hiện hữu ở những chiếc sọ này.

Già làng Y Kông, nguyên Chủ tịch UBND huyện Đông Giang (cũ) cho rằng, gươl Cơ Tu phản ánh sinh động đời sống văn hóa, tinh thần của cộng đồng, với lối kiến trúc, hoa văn mỹ thuật được khắc họa đậm nét. Kiến trúc gươl, là tổng thể câu chuyện của làng, kết nối giữa con người và thần linh thông qua hình tượng độc đáo.

*Hình tượng thú được chạm khắc trên gươl làng Pơrning. Ảnh: ALĂNG NGƯỚC*

Tô điểm cho cộng đồng

Gươl làng Pơrning (xã Tây Giang) là một không gian sống động và được xem là thiết chế miền núi đẹp bậc nhất vùng tây thành phố Đà Nẵng. Khác với một số công trình gươl cộng đồng, ở Pơrning, kiến trúc gươl được “vẽ” nên bằng cả nghệ thuật tạo hình, hội họa và đan lát. Điều đó cho thấy, tài nghệ của những nghệ nhân ở làng Cơ Tu trung tâm xã Lăng (cũ) rất… thâm hậu, góp sức tô điểm cho diện mạo của ngôi làng văn hóa cấp tỉnh.

Ở Pơrning, gươl không chỉ là không gian sinh hoạt cộng đồng, mà còn chứa đựng nhiều giá trị văn hóa độc đáo, đa dạng với nghệ thuật tạo hình, từ điêu khắc, hội họa cho đến gam màu họa tiết hoa văn được phản chiếu từ mái lá, phên tre. Ai từng đặt chân đến, vào trong gươl, đều có thể hình dung ra một cộng đồng thu nhỏ được phác thảo thông qua hình ảnh điêu khắc, chạm trổ.

*Mặt nạ quỷ dữ (ca bhây) được đặt bên trong gươl Cơ Tu. Ảnh: ALĂNG NGƯỚC*

Nghệ nhân Clâu Nhấp, người bạn đồng hành của cố già làng - Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Clâu Nâm kể, hồi ông Clâu Nâm còn sống, bên trong gươl thường được chọn để tiếp khách quý. Có thời điểm, hàng chục nghệ nhân cùng nhau lập tổ đan lát, truyền dạy nhau kỹ thuật lồng ghép hoa văn trong mỗi sản phẩm đan lát. Thú vị hơn, các nghệ nhân nữ còn tự tay sáng chế đan từng chiếc chiếu, gối ngủ với hoa văn tinh xảo, độc lạ.

Nhiều tấm phên của gươl, moong được đan bởi những tấm tre, nứa theo hoa văn hình zíc zắc, hình vuông với nét điệu na ná hoa văn được thêu, đan trên nền thổ cẩm.

Người Cơ Tu rất sáng tạo, họ biết cách “lồng” hoa văn, kiến trúc vào trong nghệ thuật tạo hình, gợi lên sắc màu tươi mới, tô điểm cho không gian nhà làng thêm sắc nét.

“Ở gươl, người Cơ Tu còn điêu khắc hình tượng người, thậm chí là khắc hình ca’bhây. Đây là mặt nạ quỷ dữ, thường được đặt trước gươl làng, hàm ý sẽ khắc chế sự xâm nhập của ma quỷ. Người Cơ Tu quan niệm, mọi thần vật đều có hồn. Nếu hồn tốt thì sinh thần, hồn không tốt sẽ sinh quỷ dữ...” - già Clâu Nhấp chia sẻ.

Nguồn: https://baodanang.vn/trong-guol-khac-hoa-chuyen-lang-3305550.html