Con voi và những di sản văn hóa của dân tộc M’nông

Tại Đắk Lắk, cộng đồng dân tộc M’nông có các nhóm M’nông Gar, M’nông Preh, M’nông Rlăm, M’nông Kuênh, trong đó tộc người M’nông Preh ở Buôn Đôn và M’nông Rlăm ở Lắk từ lâu đời gắn bó với nghề nuôi voi, thuần dưỡng voi.

Là loài vật gắn bó với cuộc sống của con người, tài sản có giá trị lớn nhất, mang lại lợi ích nhiều nhất cho buôn làng, voi nhà được xem là thành viên của cộng đồng.

Loài vật này là nhân tố không tách rời các hoạt động như giao tiếp, ứng xử xã hội, nghi lễ, lễ hội truyền thống, phong tục tập quán, định chế luật tục, diễn xướng dân gian, nghệ thuật tạo hình của các dân tộc, trong đó, nổi bật nhất là tri thức dân gian liên quan đến nghề săn bắt và thuần dưỡng voi rừng mà ngày nay thay thế bằng nghề nuôi voi nhà của người M’nông.

Lễ cúng voi nhập buôn của dân tộc M'nông Preh.

Đồng bào M’nông sở hữu một kho tàng đồ sộ về lời nói vần (Nao m’pring). Đây là phương tiện lưu truyền, phổ biến tri thức dân gian về cuộc sống mưu sinh như săn bắt, hái lượm, kinh nghiệm làm rẫy, hoa màu, chăn nuôi, thời vụ và ứng xử xã hội. Lời nói vần biểu đạt, vận dụng trong nhiều loại hình văn hóa dân gian như sử thi, thần thoại, truyền thuyết, ca dao, tục ngữ, đặc biệt là trong trường ca/sử thi cổ sơ (ot n’drong) của dân tộc M’nông. Có thể thấy bức tranh sinh động, đầy màu sắc huyền thoại miêu tả về con voi trong các sử thi; những câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ... có vần điệu, mượn hình ảnh con voi bằng lối ví von, so sánh với ý nghĩa sâu sắc để truyền dạy khuôn phép ứng xử cộng đồng; các bài cúng/khấn nguyện thần linh liên quan đến nghề nuôi voi, săn bắt và thuần dưỡng voi rừng...

Theo tín ngưỡng của đồng bào M’nông, voi là con vật đứng hàng đầu trong loài vật. Họ tin rằng thần voi (thần Nguăch Ngual) và hồn voi là lớn nhất và quan trọng nhất, cai quản, chăn nuôi đàn voi trong rừng và đàn voi nhà ở buôn làng. Vị thần này được coi là phúc thần, là người mang đến sự may mắn và hạnh phúc cho đồng bào. Trong hoạt động lễ hội truyền thống của người M'nông, chưa có hình thức thờ cúng nào được coi trọng như hình thức cúng con voi. Nghi lễ cúng voi có nhiều loại và nhiều hình thức rất phong phú: cúng trước khi đi săn, cúng trong lúc đi săn trong rừng; cúng khi voi mới được mua về; cúng voi nhập buôn; cúng đặt tên cho voi; cúng sức khỏe cho voi; cúng các công cụ săn voi mới vừa được làm xong; cúng khi voi ốm; cúng để cầu phúc thường xuyên cho voi; cúng khi bán voi; cúng khi voi sinh nở; cúng khi mất voi; cúng khi voi được tìm thấy lại; cúng cắt ngà voi; cúng khi bán ngà voi; cúng voi con bắt đầu tập chuyên chở...

Dân tộc M’nông sáng tạo ra nhiều tác phẩm điêu khắc về chủ đề con voi. Nổi bật nhất là hình tượng ngà voi ở nhà mồ với mô típ cặp ngà voi gắn trên nồi đồng, đôi chim công đậu trên cặp ngà voi, cặp ngà voi và hình rau dớn... Các mẫu thức trang trí này thực sự là những tác phẩm điêu khắc mang nhiều dấu ấn, gắn bó với tâm hồn, tình cảm của bộ phận dân cư sinh sống bằng nghề săn bắt và thuần dưỡng voi rừng nổi tiếng một thời ở Buôn Đôn. Mẫu thức ngà voi, chim công, nồi đồng càng thể hiện chủ đề rõ nét hơn: nếu ngà voi biểu hiện sự hùng mạnh, nồi đồng nói lên sự no ấm và chim công biểu đạt vẻ đẹp rực rỡ, cao sang. Trong các mẫu thức này ngà voi ở vị trí trung tâm. Tất cả toát lên sự hài hòa với ngôn ngữ điêu khắc mộc mạc, chân chất, đường nét, hình khối vừa nhẹ nhàng vừa khỏe khoắn, chắt lọc những điểm chính của sự vật gần gũi nhất, quý giá nhất để tạo nên một biểu tượng đẹp.

Voi con ở bến nước buôn Trí.

Nếu voi rừng và voi nhà là tài nguyên thiên nhiên có một không hai của tỉnh Đắk Lắk thì những di sản văn hóa vật thể và phi vật thể liên quan đến loài voi của dân tộc M’nông là tài nguyên nhân văn đặc sắc, góp phần tạo nên giá trị, tiềm năng du lịch, văn hóa độc đáo của địa phương.

Việc nghiên cứu, sưu tầm các di sản nhân văn liên quan đến loài voi, đặc biệt là các di sản văn hóa phi vật thể như lời nói vần, lễ hội, luật tục, tri thức dân gian, nghệ thuật điêu khắc, diễn xướng, phục sức cổ truyền... liên quan đến con voi là việc làm cần thiết và cấp bách nhằm bảo tồn và phát huy di sản quý giá, phục vụ cho sự phát triển văn hóa, du lịch ở địa phương; đồng thời góp phần cung cấp những tri thức dân gian để có thể vận dụng trong hoạt động bảo tồn voi rừng và voi nhà trước nguy cơ giảm sút về số lượng như hiện nay.

Nguồn: https://baodaklak.vn/van-hoa-du-lich-van-hoc-nghe-thuat/202508/con-voi-va-nhung-di-san-van-hoa-cua-dan-toc-mnong-3d6033f/