Dựng 'thành lũy' trước thiên tai: [Bài 4] Chuyện luật hóa phương châm '4 tại chỗ'

'4 tại chỗ' được manh nha từ thực tiễn công tác hộ đê, trở thành phương châm trong các hoạt động phòng, chống lụt, bão và được quy định tại Luật Phòng, chống thiên tai.

TS Bùi Nguyên Hồng - nguyên Phó Cục trưởng Cục Quản lý đê điều và Phòng chống lụt bão, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), đã chia sẻ về hoàn cảnh ra đời của phương châm “tại chỗ”, đã được quy định tại khoản 3 Điều 4 Luật Phòng, chống thiên tai.

Ông nhấn mạnh, triển khai thực hiện phương châm “4 tại chỗ” là nhiệm vụ vô cùng quan trọng trong chu trình phòng, chống thiên tai, đặc biệt trong các giai đoạn ứng phó và khắc phục hậu quả. Trong phòng, chống thiên tai, phương châm này được áp dụng đối với mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân, hộ gia đình và cộng đồng.

Việc chủ động triển khai phương châm “4 tại chỗ” ở các cấp, các ngành, cộng đồng dân cư, hộ gia đình từ giai đoạn phòng ngừa thiên tai sẽ mạng lại hiệu quả rất quan trọng trong giai đoạn ứng phó và khắc phục hậu quả thiên tai. Phương châm "4 tại chỗ" bao gồm: chỉ huy tại chỗ; lực lượng tại chỗ; phương tiện, vật tư tại chỗ; hậu cần tại chỗ.

Diễn tập "Hành động sớm dựa vào dự báo bão và ngập lụt" tại xã Bình Hải, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Ảnh: Cục QĐĐ-PCTT.

Phương châm "4 tại chỗ" xuất phát từ khi nào?

Phương châm này hình thành từ năm 1967, manh nha từ câu “nước xa không dập được lửa gần”, sau sự việc Bộ trưởng Bộ Thủy lợi Hà Kế Tấn giao Cục trưởng Cục Đê điều Nguyễn Văn Nhiên tổ chức thực tập chặn dòng Tích Giang tại địa bàn huyện Thạch Thất (Hà Tây cũ), việc chặn dòng thất bại do thiếu vật tư, thiếu lao động, khi đó có người nói là “thui chó nửa mùa hết rơm”.

Việc đó lặp lại khi không huy động đủ vật tư cần thiết trong trường hợp khẩn cấp để hàn khẩu đê vỡ trong trận lũ lịch sử tháng 8 năm 1971 tại cống Thôn đê tả sông Đuống thuộc huyện Gia Lâm - Hà Nội và đê Nhất Trai thuộc tuyến hữu sông Thái Bình huyện Gia Lương - Hà Bắc.

Từ thực tế cho thấy những sự cố công trình đê điều về mùa lũ diễn biến sự cố sẽ rất nhanh nếu không được phát hiện sớm, khi phát hiện sự cố nhưng không có nguồn lực (nhân lực, vật tư, phương tiện) tại chỗ, công tác chỉ huy xử lý không quyết liệt, không kịp thời sự cố nhỏ ban đầu sẽ diễn biến rất nhanh thành sự cố lớn, có thể là thảm họa.

Trước yêu cầu đó, phương châm “4 tại chỗ” ra đời từ thực tiễn của công tác phòng, chống lụt bão. Khi mới ra đời phương châm này tập trung chủ yếu cho nhiệm vụ hộ đê. 

Thực tế về tổ chức xử lý sự cố đê điều trong trận lũ tháng 8 năm 1971, trước yêu cầu đảm bảo an toàn cho đê điều trước tác động của thiên tai, địch họa, năm 1973, khi về nhận nhiệm vụ tại Bộ Thủy lợi, Bộ trưởng Nguyễn Thanh Bình yêu cầu khẩn trương triển khai xây dựng hệ thống kho để dự trữ vật tư phòng, chống lụt bão. Bao gồm kho vùng, các kho này phải đặt ở vị trí thuận lợi cho việc chuyển vật tư đi nhiều địa bàn được thuận lợi và kho tuyến, các kho này đặt tại các tuyến đê.

Trong phòng, chống lụt bão, việc chuẩn bị các phương án kỹ thuật, vật tư, thiết bị, nguồn nhân lực và các điều kiện phục vụ cho công tác xử lý phải được chuẫn bị sẵn sàng từ trước mùa mưa, bão. Ảnh: Thanh Thương/TTXVN.

Vật tư dự trữ cho công tác phòng, chống lụt, bão có loại được bảo quản trong nhà như rọ thép, dây thép, bao tải, cừ thép, cuốc, xẻng, đèn bão; một số vật tư được để trong khu vực có tường bao nhưng không có mái che như đá răm, cát vàng, sỏi; có loại được đặt tại các bãi ngoài trời dọc theo tuyến đê như đá hộc.

Những loại vật tư này được mua sắm từ ngân sách, hàng năm trong kế hoạch tu bổ đê điều một phần ngân sách được bố trí để các địa phương chuẩn bị đất dự trữ, khối lượng đất dự trữ được đắp tại chân cơ đê phía đồng để sẵn sàng cho công tác hộ đê.

Để huy động các nguồn lực cho công tác hộ đê, các địa phương yêu cầu các hộ dân ở các địa bàn ven đê chuẩn bị tre, rong rào... các xã có trách nhiệm kiểm tra, thống kê số lượng và giao hộ gia đình tự bảo quản tại vườn.

Cơ quan chịu trách nhiệm quản lý nhà nước đối với vật tư, thiết bị dự trữ phòng, chống lụt bão là phòng Vật tư thuộc Cục Đê điều. Phòng này được thành lập năm 1974 và duy trì hoạt động đến năm cuối của thập kỷ 70 của thế kỷ XX, từ năm 1980 vật tư Phòng, chống lụt bão được giao về các địa phương trực tiếp quản lý, khi đó Cục Đê điều không còn phòng vật tư mà chỉ có cán bộ theo dõi vật tư thuộc biên chế của phòng Kế hoạch.

Từ khi hình thành, việc triển khai phương châm "4 tại chỗ" trong phòng, chống lụt, bão (nay là phòng, chống thiên tai) ở mỗi giai đoạn có sự khác nhau và có thể khái quát lại như sau:

Từ hộ đê “4 tại chỗ”

Phòng, chống thiên tai giai đoạn này tập trung chủ yếu vào nhiệm vụ phòng, chống lụt, bão là hai loại hình thiên tai nguy hiểm nhất thường xuyên tác động đến nước ta. Tuy nhiên, phương châm” 4 tại chỗ” đối với nhiệm vụ phòng, chống bão và chống lũ, ngập lụt ở những địa phương chưa có hoặc không có đê chưa được định hình rõ ràng.

Trong nhiệm vụ hộ đê, “4 tại chỗ” đã mang lại hiệu quả, do chủ động về vật tư, nhân lực, phương tiện, thiết bị với sự vào cuộc quyết liệt của các cấp, các lực lượng và sự chỉ đạo kiên quyết tại hiện trường đã xử lý thành công sự cố lớn như sự cố cống Nội Doi đê hữu sông Cầu, huyện Quế Võ, tỉnh Hà Bắc và sự số cống Số 1 trên đê hữu sông Cầu, huyện Phổ Yên, tỉnh Bắc Thái trong trận lũ cao năm 1986.

Có thể nói phương châm 4 tại chỗ thời kỳ này đã mang lại hiệu quả trong công tác hộ đê phòng lụt qua các mùa lũ, nhiều sự cố đã được phát hiện và xử lý thành công, bảo đảm an toàn cho các tuyến đê sông chính từ cấp 3 đến cấp đặc biệt, trừ hai trường hợp đặc biệt đó là vỡ đê ngoài Vân Cốc vào đêm 26/8/1986, đây là tuyến đê được thiết kế với cao trình thấp hơn đê chính khi lũ sông Hồng lên cao sẽ vận hành cống Vân Cốc và cho để nước tự tràn qua đoạn đê ngoài vào khu chậm lũ Vân Cốc trước khi phân lũ qua Đập Đáy để bảo đảm mực nước sông Hồng tại trạm thủy văn Hà Nội không vượt quá cao trình 13.2m. Vì vậy, vật tư, phương tiện, phương án hộ đê... đối với đoạn đê Vân Cốc ngoài không được chuẩn bị như các tuyến đê khác.

Việc đắp đê, ngăn lũ ở thôn Làng Chút, xã Văn Bàn (Lào Cai) góp phần giảm thiểu thiệt hại do thiên tai. Ảnh: Báo Nhân dân.

Những thành tựu và thách thức qua hoạt động động thực tiễn về phòng, chống thiên tai ở từng cấp, từng ngành, từng lĩnh vực và cả cộng đồng, từ đặc thù về thiên tai ở từng vùng, từng địa bàn cho thấy tư duy về thực hiện “phương châm 4 tại chỗ” trong phòng, chống thiên tai cần được các cấp, các ngành, các hộ gia đình chủ động triển khai với các phương án phù hợp với thực tiễn ở mỗi cấp, mỗi ngành và từng địa bàn cụ thể.

Thiên tai ngày càng diễn biến phức tạp theo xu thế gia tăng về tần suất, cường độ, đa dạng về loại hình và phạm vi ảnh hưởng. Bên cạnh đó, do khác nhau về địa hình, vị trí địa lý, điều kiện kinh tế - xã hội và đặc thù tự thiên ở từng vùng, từng địa phương, vì vậy, phương châm “4 tại chỗ” được triển khai phải phù hợp với thực tế về thiên tai ở từng địa bàn.

Thực tế cho thấy ngay ba năm đầu của thế kỷ XXI (năm 2000, 2001 và 2003) lũ cao liên tiếp ở đồng bằng sông Cửu Long đã gây ra nhiều thiệt hại về người, tài sản, cơ sở hạ tầng, trong số những người bị thiệt mạng có một số trẻ em bị đuối nước.

Đến pháp điển hóa trong Luật Phòng, chống thiên tai

Từ thực tế đó, Ban Chỉ đạo Phòng, chống lụt, bão Trung ương đã yêu cầu các địa phương tổ chức ngay việc giữ trẻ tập trung và giao đoàn thanh niên phối hợp hội phụ nữ ở cơ sở thực hiện.

Việc tổ chức giữ trẻ tập trung đã mang lại kết quả về bảo đảm an toàn cho trẻ em vùng ngập lũ, thực chất việc tổ chức giữ trẻ tập trung miễn phí khi có lũ ở các địa phương vùng đồng bằng sông Cửu Long là thực hiện phương châm “4 tại chỗ” đối với việc bản đảm an toàn cho các đối tượng dễ bị tổn thương trong thiên tai.

Diễn tập về các tình huống giả định để có phương án xử lý tránh tình trạng bị động, hoảng loạn khi có thiên tai xảy ra.

Trận lũ năm 2000 trên sông La, sông Lam; lũ năm 2002 trên hệ thống sông Hồng, sông Thái Bình; lũ cao trên toàn hệ thống sông Mã, sông Chu tỉnh Thanh Hóa và lũ đặc biệt lớn trên sông Hoàng Long (tỉnh Ninh Bình) năm 2007, khi lũ lên mức báo động 3, trên các tuyến đê nêu trên đã xuất hiện hàng trăm sự cố, có nhiều sự cố đe dọa đến an toàn của đê. Tuy nhiên, do có sự chuẩn bị kỹ về phương án xử lý và sự chỉ đạo sát sao, liên tục của các cấp và cơ quan chuyên môn, phương châm “4 tại chỗ” trong công tác hộ đê được triển khai hiệu quả, các tuyến đê được bảo đảm an toàn.

Từ thực tiễn triển khai các hoạt động cứu nạn, cứu trợ, hỗ trợ đợt lũ cao lịch sử xảy ra trên địa bàn các tỉnh duyên hải miền Trung năm 1999, trong hoạt động phòng, chống thiên tai, phương châm “4 tại chỗ” là một trong nhiều nội dung cần được thực hiện. Tuy nhiên, phương châm này cần được triển khai sát với đặc thù của từng địa phương, từng cấp, từng ngành và phải phù hợp với từng loại hình thiên tai.

Phương châm “4 tại chỗ” đã được triển khai từ lâu, đặc biệt là trong công tác hộ đê nhưng đến năm 2006 tại điểm d, khoản 7, điều 10 Nghị định số 08/2006/NĐ-CP ngày 16/01/2006 của Chính phủ, phương châm “4 tại chỗ” mới chính thức được qui định trong văn bản pháp quy. Tiếp theo đó “4 tại chỗ” cũng đã được qui định trong nội dung nguyên tắc thứ 3 mục II Nguyên tắc chỉ đạo tại Quyết định 172/TTg ngày 16/11/2007 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược quốc gia phòng, chống giảm nhẹ thiên tai đến năm 2020. Phương châm 4 tại chổ được pháp điển hóa tại khoản 3 điều 4 Luật Phòng, chống thiên tai năm 2013, qui định này là cơ sở pháp lý rất quan trọng để các cấp, các ngành triển khai thực hiện.

Để bảo đảm hiệu quả thực hiện, đặc biệt là đáp ứng yêu cầu phòng, chống thiên tai trong bối cảnh tác động của biến đổi khí hậu, phương châm “4 tại chỗ” phải được chuẩn bị theo hướng đa dạng, linh hoạt, khả thi và đồng bộ với kế hoạch, phương án phòng, chống thiên tai của các cấp, các ngành và từng lĩnh vực, phù hợp với đặc thù thiên tai ở từng vùng, từng loại hình thiên tai như: 4 tại chỗ trong phòng, chống lũ, ngập lụt; 4 tại chỗ cho xử lý các sự cố công trình hạ tầng kỹ thuật; 4 tại chỗ trong phòng, chống bão, áp thấp nhiệt đới; 4 tại chỗ trong phòng, chống lũ quét, sạt lở đất; 4 tại chỗ trong phòng, chống hạn, xâm nhập mặn; 4 tại chỗ trong phòng, chống rét hại; 4 tại chỗ trong phòng, chống động đất, sóng thần... phương châm 4 tại chỗ ở các đại bàn có đặc điểm địa hình, khí hậu và đặc thùvề thiên tai khác nhau phải được chuẩn bị phù hợp với tế để bảo đảm hiệu quả, khả thi.

Đối với các hộ gia đình và cộng đồng, từ thực tiễn thiên tai xảy ra trên địa bàn, với kinh nghiệm đã trải qua trong phòng, chống thiên, sẽ chủ động chuẩn bị phương châm 4 tại chỗ ở qui mô hộ, nhóm hộ (liên gia) theo hướng “tự cứu mình trước khi người khác đến giúp”.

Nguồn: https://nongnghiepmoitruong.vn/dung-thanh-luy-truoc-thien-tai-bai-4-chuyen-luat-hoa-phuong-cham-4-tai-cho-d783199.html