Sài Gòn xưa du ký: Về ngày thành lập thành phố Sài Gòn

Có lẽ một trong những tác phẩm mở đường cho thông tin "thành phố Sài Gòn được thành lập năm 1877" là quyển Chính quyền thuộc địa ở Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám 1945 của tác giả Dương Kinh Quốc, trong đó có viết: "Ngày 8.1.1877, Tổng thống Pháp ký sắc lệnh chính thức thành lập thành phố Sài Gòn. Thành phố Sài Gòn được chúng xếp vào loại "Thành phố lớn" (Grande Municipalité) hay là "Thành phố cấp I" (Municipalité de première classe) và do đó phải được thành lập bằng sắc lệnh" (NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1988, tr.80).

Từ năm 1998 đến nay, thỉnh thoảng thông tin này được lặp lại khiến nhiều độc giả có thể hiểu lầm về một trong những sự kiện quan trọng về lịch sử hình thành của thành phố Sài Gòn. Điều này đòi hỏi cần phải xác định rõ vấn đề bằng những luận cứ và bằng chứng có tính thuyết phục nhất.

Trước tiên, cần xác định cụm từ "thành phố Sài Gòn" (ville de Saigon) đã được thực dân Pháp sử dụng ít nhất cũng từ năm 1861, trong bản "Báo cáo chính thức" (Rapport officiel) ngày 27.2.1861 do Phó đô đốc Charner gửi cho Bộ trưởng Bộ Hải quân và Thuộc địa Pháp, tường trình chi tiết việc đánh chiếm đồn Chí Hòa (báo cáo ghi là "Ki hoa"). Văn kiện này đăng lần đầu trong Tạp chí Revue Maritime et Coloniale (Hải quân và Thuộc địa) tháng 5.1865, trang 546 - 553, và được đăng lại trong tác phẩm Documents pour servir à l'histoire de Saigon, 1859 - 1865 (Tư liệu dùng cho việc nghiên cứu lịch sử Sài Gòn những năm 1859 - 1865) của Jean Bouchot, xuất bản tại Sài Gòn năm 1927, các trang 29 - 36. Từ đó, cụm từ "thành phố Sài Gòn" trở nên phổ biến trong các văn kiện, giấy tờ do chính quyền thuộc địa phát hành.

Ngày 4.4.1867, Phó đô đốc De La Grandière ban hành Nghị định số 53 "Tổ chức một Ủy ban thành phố Sài Gòn" đăng trong Bulletin officiel de la Cochinchine française (Công báo Nam kỳ thuộc Pháp - BOCF) năm 1867, trang 359-367. Văn kiện căn bản này được sửa đổi bởi Nghị định số 131 ngày 8.7.1869, cải danh Ủy ban thành phố (Commission municipale) thành Hội đồng thành phố (Conseil municipal) và sửa đổi một số chi tiết về thành phần nhân sự của hội đồng này.

Sài Gòn xưa du ký: Về ngày thành lập thành phố Sài Gòn- Ảnh 2. — Trung tâm Sài Gòn - TP.HCM hôm nay

8 năm sau, ngày 8.1.1877, Tổng thống Pháp Mac Mahon ban hành "Sắc lệnh về tổ chức thành phố Sài Gòn" (nguyên văn: "Décret concernant l'organisation municipale de la ville de Saigon"). Đây là văn kiện đầu mối của sự ngộ nhận về thời điểm thành lập thành phố Sài Gòn, gồm có 77 điều khoản, sắp xếp trong 10 chương. Điều 1 của sắc lệnh mở đầu bằng câu: "Thành phố Sài Gòn được xây dựng thành công xã" (La ville de Saigon est érigée en commune).

Những chương sau đề cập vấn đề nhân sự, thể thức bầu cử và đề cử hội viên Hội đồng thành phố, vấn đề ngân sách, tư pháp, kế toán, chuyển nhượng của thành phố... Tuyệt nhiên trong sắc lệnh này, và cả Thông tư của Bộ Hải quân và Thuộc địa hướng dẫn thi hành sắc lệnh, không có điều khoản nào nói đến việc thành lập (création) thành phố; cũng không có từ nào liên quan đến việc sắp xếp thành phố Sài Gòn vào loại "Thành phố lớn" (Grande municipalité) hay "Thành phố cấp I" (Municipalité de première classe) như tác giả Dương Kinh Quốc nêu trong tác phẩm dẫn trên.

Từ những dữ kiện vừa nêu, xin đưa ra mấy nhận định sau:

1) Việc cụm từ "Thành phố Sài Gòn" (Ville de Saigon) được chính quyền thuộc địa Pháp sử dụng trong văn bản chính thức ngay sau khi vừa chiếm xong Sài Gòn (tháng 2.1861 và tiếp tục về sau) chứng tỏ rằng trước đó, họ đã mặc nhiên xem Sài Gòn là một thành phố. Đó cũng là lý do khiến trong nhiều năm sau, không hề có văn kiện nào chính thức thành lập thành phố Sài Gòn.

2) Từ năm 1867, thành phố Sài Gòn đã được quản lý bằng một cơ cấu tương đối hoàn chỉnh, đầu tiên là Ủy ban thành phố được thiết lập do nghị định ngày 4.4.1867, sau đó là Hội đồng thành phố, điều chỉnh theo nghị định số 132 ngày 8.7.1869.

3) Câu đầu trong điều 1 của sắc lệnh ngày 8.1.1877 "Thành phố Sài Gòn được xây dựng thành công xã" cho thấy thành phố Sài Gòn đã có trước khi sắc lệnh được ký ban hành. Văn kiện này dù ở cấp cao nhất (do tổng thống Pháp ban hành) cũng chỉ là sự tiếp nối những nghị định có trước của Thống đốc Nam kỳ về tổ chức và điều hành Hội đồng thành phố Sài Gòn.

4) Nếu hiểu việc "thành lập thành phố" là một hành vi nhằm đưa một đơn vị hành chính từ vị trí chưa phải là thành phố trở thành thành phố thì rõ ràng là không thể xác định một cách cụ thể thời điểm thành lập thành phố Sài Gòn. Còn nếu hiểu theo một cách nhìn phóng khoáng hơn, theo đó, thành phố Sài Gòn được xem như hình thành kể từ khi có một bộ máy quản lý có quy mô nhất định, hoạt động theo những nguyên tắc chặt chẽ và hợp lý, thì thời điểm hình thành thành phố phải là ngày 4.4.1867 (ngày ban hành nghị định thành lập Ủy ban thành phố đầu tiên), chứ không thể là năm 1877, theo một sắc lệnh đã mặc nhiên coi Sài Gòn là một thành phố rồi.

Nguồn: https://thanhnien.vn/sai-gon-xua-du-ky-ve-ngay-thanh-lap-thanh-pho-sai-gon-185251118224654542.htm