Trăn trở giữ tiếng xẩm

Một sáng mùa thu, chúng tôi trở lại thôn Quảng Phúc, xã Yên Từ, tỉnh Ninh Bình, một trong những cái nôi của nghệ thuật hát xẩm, gắn với tên tuổi nghệ nhân Hà Thị Cầu. Trong căn nhà đơn sơ, bà Nguyễn Thị Mận (con gái cụ Cầu) đang ân cần chỉ bảo các em nhỏ kỹ thuật kéo nhị, gõ sênh, đánh trống mác và luyến láy theo điệu xẩm cổ. Giọng hát bà cất lên tha thiết: “Ngãi mẹ sinh thành, chớ có quên công cha ngãi mẹ sinh thành...”. Bài xẩm thập ân “Ngãi mẹ sinh thành” vang khắp thôn xóm, da diết và thân thương.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Mận tâm huyết dạy trẻ nhỏ nghệ thuật hát xẩm.

Từ nhỏ đã ngấm tiếng hát của mẹ, bà Mận không mất nhiều thời gian để theo học đàn, hát xẩm. Nhưng điều khiến bà trăn trở là nếu chỉ những người trung niên gìn giữ thì xẩm sẽ sớm mai một. Vì thế, bà bắt đầu truyền dạy hát xẩm cho trẻ nhỏ trong vùng, dù ban đầu không dễ, vì lớp trẻ bị cuốn hút bởi nhiều loại hình giải trí hiện đại. Bà Mận kiên trì “dụ dỗ” các cháu trong nhà và vài đứa trẻ hàng xóm tập hát, rồi tiếng lành đồn xa, phụ huynh khắp vùng tìm đến gửi con theo học. Từ đó, Câu lạc bộ (CLB) hát xẩm Hà Thị Cầu được thành lập năm 2021.

Không chỉ bảo tồn và truyền dạy hát xẩm, CLB còn trở thành nơi ươm mầm tài năng nhí. Nhiều em tham gia liên hoan âm nhạc trong và ngoài tỉnh, đạt thành tích đáng khích lệ. Em Đinh Thùy Linh, 15 tuổi là một ví dụ. Ngoài giọng hát tốt, Linh có thể chơi nhiều nhạc cụ dân tộc như nhị, trống, phách, đàn bầu, đàn tranh. “Khó nhất là luyến láy theo các điệu xẩm cổ. Ngoài giờ học ở CLB, em còn tìm nghe lại những bản thu của cụ Hà Thị Cầu trên YouTube để học theo”, Linh chia sẻ.

Cách đó chừng 5km, CLB hát xẩm Kim Ngân do Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) Phạm Thị Kim Ngân, học trò xuất sắc của bà Hà Thị Cầu, sáng lập năm 2014. Từ đó đến nay, CLB thu hút hàng trăm học viên từ 6 đến 20 tuổi, tổ chức hàng chục lớp học, góp phần đưa xẩm trở lại đời sống cộng đồng. CLB thường xuyên tham gia các hội diễn, liên hoan âm nhạc, đạt nhiều giải cao và lan tỏa tình yêu xẩm tới học sinh trong trường học. NNƯT Phạm Thị Kim Ngân chia sẻ: “Xẩm rất khó học, khó nghe. Người có năng khiếu phải mất ít nhất một năm mới hát được; người bình thường có thể cần từ 3 đến 4 năm. Nhưng mỗi lần biểu diễn là một lần đưa xẩm đến gần công chúng hơn, để người nghe cảm nhận vẻ đẹp nhân văn trong từng thanh âm mộc mạc”.

Nhân lên những người thực hành hát xẩm

Nghệ thuật hát xẩm ở Ninh Bình hiện tập trung chủ yếu tại các địa bàn Yên Mô, Kim Sơn và TP Ninh Bình (cũ), trong đó nổi bật là các xã, phường Yên Từ, Quang Thiện, Hoa Lư. Chủ thể thực hành xẩm được chia thành 3 nhóm: Các nghệ nhân, nghệ sĩ có khả năng đàn, hát, truyền dạy; những người yêu xẩm có năng khiếu, học hỏi và quảng bá trong cộng đồng; khán giả yêu xẩm, những người hát lại và lan tỏa niềm yêu thích loại hình này.

Năm 2019, UBND tỉnh Ninh Bình phê duyệt Đề án “Khôi phục, bảo tồn và phát huy nghệ thuật hát xẩm trên địa bàn tỉnh Ninh Bình, giai đoạn 2019-2022”, với mục tiêu hỗ trợ các CLB, nghệ nhân, đưa hát xẩm đến gần hơn với thế hệ trẻ, nhất là trong trường học. Cùng với đó, tỉnh đã tổ chức hội thảo quốc tế về hát xẩm, 3 kỳ liên hoan hát xẩm Ninh Bình mở rộng, tạo môi trường giao lưu, chia sẻ kinh nghiệm giữa các nghệ nhân, nhà nghiên cứu và người thực hành. Tuy nhiên, theo đại diện Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh Bình, hiện toàn tỉnh chỉ có hơn 30 nghệ nhân và gần 50 người thực hành hát xẩm thường xuyên-con số còn rất khiêm tốn so với các loại hình nghệ thuật truyền thống khác như chèo, ca trù, hát văn.

GS, TS Từ Thị Loan, Viện Văn hóa Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam, cho rằng: “Khó khăn lớn nhất của hát xẩm hiện nay là sự hẫng hụt đội ngũ nghệ nhân kế cận và thay đổi thị hiếu công chúng. Trong khi các dòng nhạc hiện đại dễ nghe chiếm lĩnh thị trường, xẩm lại thiệt thòi hơn. Không có nghệ nhân thì không có di sản. Việc củng cố, xây dựng đội ngũ nghệ nhân kế cận là điều cốt lõi để giữ được hát xẩm”.

Từ thực tế các CLB hát xẩm ở Ninh Bình, nhiều nghệ nhân mong muốn được quan tâm hơn về cơ chế, chính sách, tạo điều kiện duy trì và truyền dạy. Đồng chí Vũ Thanh Lịch, Phó giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh Bình cho biết: “Tỉnh đã phối hợp tổ chức nhiều hội thảo, liên hoan, mời các chuyên gia, nhà khoa học tham vấn để có cái nhìn toàn diện, sâu sắc hơn về hát xẩm. Chúng tôi đang tìm kiếm các giải pháp khoa học, thiết thực nhằm bảo tồn và phát huy hiệu quả loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc này, để tiếng xẩm mãi ngân vang cùng thời gian”.

 

Nguồn: https://www.qdnd.vn/van-hoa/van-hoc-nghe-thuat/bao-ton-trao-truyen-nghe-thuat-hat-xam-trong-doi-song-duong-dai-1011354